«من ساکن روانم»
به نظر شما اینکه شخصی ساکن باشد ولی همزمان روان هم باشد از نظر منطقی ممکن است؟ عقل می‌گوید خیر؛ چون وقتی کسی در لحظه‌ای ساکن است همزمان و یکجا نمی‌تواند روان هم باشد.
یا به بیت زیر دقت کنید:
«گوش ترحمی کو کز ما نظر نپوشد/ دست غریق یعنی فریاد بی‌صداییم»
آیا شما می‌توانید شرایطی را در نظر بگیرید که شخصی فریاد بزند ولی صدایی از اون نیاید؟ آیا مگر فریاد همان صدای بلند نیست؟ پس چطور جمع شدن همزمان اینها کنار هم ممکن می‌شود؟
چطور است چند مثال دیگر بزنیم:
بحر آتش
دولت فقر
در این غم شادم
فقیران ثروتمند
تو پیدا و پنهانی
آیا هر از یک اصطلاحات و یا جملات بالا در یک آن و یکجا و به‌طور همزمان امکان پذیر است. اینکه بحر(دریا) از آتش باشد. اینکه کسی با غم شادی کند. اینکه کسی همزمان پیدا و پنهان باشد. اینکه کسی در عین فقیر بودن ثروتمند باشد.
وقتی دو واژه یا دو معنی متضاد به گونه‌ای در کلام بیاید که عقل و ذهن نتواند آن دو را همزمان برای امری در نظر بگیرد آرایۀ پارادوکس ساخته می‌شود. به عبارت دیگر همزمانی دو امر متضاد که عقل نتواند آنها را یکجا برای امری تصور کند.
چند مثال دیگر از آرایۀ پارادوکس در ادبیات فارسی:
در ناامیدی بسی امید است
از تهی سرشار
سلطنت فقر
هر دو جان بی دوختن بردوخته
آن چه نادیدنی است، آن بینی
بیا که یاد تو آرامشی است طوفانی
پر است خلوتم از یک حضور نورانی
هیچ گودالی چنین رفیع ندیدم.
یافتن آرایه تناقض به نظر چندان دشوار نیست ولی آنچه دشواری این آرایه ها را در آزمون‌ها و در نهایت کنکور رقم می‌زند این است که بسیاری از دانش‌آموزان این آرایه را با تضاد اشتباه می‌گیرند. پس بهتر است در اینجا تفاوت اساسی تناقض با تضاد را روشن کنیم:
«در تناقض لزوماً باید دو معنی متضاد همزمان و یکجا در یک زمینه و دربارۀ یک امر جمع شوند ولی در آرایۀ تضاد ممکن است کلمات متضاد در طول بیت و یا در دو جمله متفاوت و برای دو نهاد متفاوت ظاهر شوند و امور متضاد همزمان و در یک لحظه و یک جا اتفاق نمی‌افتد طوری که عقل آن را محال بشمارد.»
تضاد: آنها خواب بودند، آفتاب غروب کرده بود که بیدار شدند.(تضاد بین خواب و بیدار)
تناقض: آنها خفتگان بیدارند.(عقل نمی‌پذیرد کسی همزمان هم خفته باشد هم بیدار باشد.)
تضاد: کامران در خانواده‌ای فقیر به دنیا آمد؛ اما با تلاش و کوشش توانست ثروتمند شود.
تناقض: کامران یک ثروتمند فقیر است. (کامران نمی‌تواند با وجود ثروت فراوان همزمان فقیر هم باشد.)
تضاد: شب تمام شدنی است؛ روز به زودی می‌آید. (تضاد بین شب و روز)
تناقض: شب آفتابی دوست داشتنی‌ای بود. (مگر شب می‌تواند آفتابی باشد؟)
موفق باشید
الناز معتمدی/ مسئول درس فارسی پایۀ یازدهم گروه مستندسازی