نمایش‌های قبل از اسلام و بعد از اسلام- گلشن اسکن

دوستان عزیز سلام.

درسنامه‌ی زیر از کتاب‌های سبز و آبی خلاقیت نمایشی کانون، توسط خانم گلشن اسکندی، رتبه‌ی 5 منطقه‌ی 3  و دانشجوی رشته‌ی سینمای دانشگاه هنر تهران تهیه شده.

درسنامه‌ی زیر مرتبط با مباحث آزمون 24 دی که امیدواریم براتون مفید باشه.

  نمایش قبل از اسلام

آیین های ستایش : خواندن سرودهای مذهبی، سرودهای اوستا، و حرکات موزون از جمله آیین هایی بود که در جشن هایی مانند مهرگان، سده، نوروز و غیره... وجود داشت.

قوالی : نقل داستان، به آواز و یا همراه موسیقی بود،اما همین قوالی منجر به قصه سرایی و بیان نمایشی یک داستان شد.

سوگ سیاوش (گریستن مغان یا سووشون ):

سوگ سیاوش (گریستن مغان) ← مربوط به قبل از اسلام

سووشون ← مربوط به بعد از اسلام

سوگ سیاوش ← در کتاب بخارا به آن اشاره شده است.

ابوبکر نرشخی از مورخین عرب، مراسم نمایشی سوگ سیاوش را در کتابش " تاریخ بخارا " شرح می دهد.

سوگ سیاوش را می توان با مراسم آیینی مربوط به فصل زراعی در بعضی از روستاها ایران مرتبط دانست. هنوز هم در جنوب ایران این آیین برپا می شود. این آیین پس از اسلام به شکل تعزیه دنبال شد.

 مغ کشی (مگافونیا):

این مراسم در دوران هخامنشی پا گرفته است، با یاد قتل گئومات مغ ( روحانی زرتشتی ) غاصب که بجای بردیا (پسر کوروش ) بر تخت نشت برگزار میشد. مغ کشی نمایشی سیاسی و تبلیغاتی بود و رویداد تاریخی ویژه ای را می نمایانده است.

نمایش میر نوروزی (کوسه بر نشین): این نمایش نمایانگر ستایش و سپاس از بهار بود که به مرور تبدیل به نمابش " نوروز خوانی " شد. نوروز خوان ها گروه کوچکی بازیگر طنز ( شادی آور ) بودند که با لباس رنگین و آرایش عجیب از اواخر زمستان دوره می افتادند و به خواندن و حرکات موزون به پیشواز بهار می رفتند. حاجی فیروز از گروه نوروزی خوان هاست. 

نوروز خوانی از نظر فرم و ساختار مبتنی بر بداهه خوانی و بداهه سرایی است.در دوره اسلام کوسه بر نشین تبدیل به میرنوروزی شد.

آتش باز جزء دسته نوروز خوان ها است.

تعریف کوسه برنشین : از جمله نمایش کهن و شادی آفرین ایرانی می توان به کوسه برنشین اشاره نمود که از دوره ساسانیان و یا حتی پیش از آن تا ورود اسلام به ایران،رواج داشته است.در این نمایش، کوسه پیام آور نوروز، بهار و زندگی دوباره بود.

امروزه کوسه گردی با نامی متفاوت در بعضی شهرها بخصوص نواحی غرب ایران چهل روز مانده به عید نوروز اجرا میشود.کوسه، تنها یا با زن خود یا با چند کوسه دیگر از پوششهای ساده، صورتک هایی از جنس پشم و پوست بز و نمد، برای پوشاندن چهره خود استفاده میکنند. از ویژگی بنیادین این نمایش، محل اجرای آن است که غالبا در حیاط خانه ها انجام میشده است.

کوسه برنشین ← در کتاب ابوریحان بیرونی به آن اشاره شده است. کوسه برنشین، نمایش قبل از اسلام در اواخر زمستان است. در دوره اسلام تبدیل به میرنوروزی شد.

آتش افروز: آنچه از این نمایش باقی مانده بازیهایی است که در شب چهار شنبه سوری آخر سال برگزار می شود.

آتش باز ← نوروزی خوان(جزء دسته نوروزی خوان ها است).

نمایش پس از اسلام

پیش از اسلام نوعی قصه سرایی همراه با نواختن ساز وجود داشت که به آن " قوالی " میگفتند.اما به دلیل محدود شدن موسیقی در دوره اسلام این نمایش همراهی ساز را از دست داد و از آن فقط نقل واقعه باقی ماند.به همین دلیل برای جبران این کمبود با تکیه بر بازیگری شرح و بیان خود را تقویت کردند واقعه خوان ها.

نقالی 

نقالی ← نقالی، بیان یک واقعه به شعر یا نثر است.نقالی، قصد واقع بینی صرف ندارد و این باعث تفاوت نقالی با خطابه می شود.

از نمایش های مستقلی است که پس از اسلام شکل گسترده و نمایشی پیدا کرد " نقالی" بود.نقالی نقل قصه ای است به شعر یا نثر با حرکات،حالات و بیان مناسب در جمع. نقالی را وسیله ارتباط جمعی سنتی میدانند.موضوع داستان در نقالی قهرمانان اسطوره ای هستند به همین دلیل قصد واقع بینی صرف وجود ندارد و این باعث تفاوت نقالی با خطابه (سخنرانی) است.و بیشتر تکیه بر احساسات تماشاگر دارد.فرقش با قوالی در همین است که جنبه نمایشی نقالی قوی تر است در حالی که قوالی جنبه موسیقایی قوی دارد.نقالی از نظر مضمون به دو گروه مذهبی و غیر مذهبی تفسیم میشود.نقالی مذهبی شامل مناقب خوانی،فضایل خوانی (متعلق به اهل تسنن )،حمله خوانی،پرده خوانی و روضه خوانی است.مضمون نقالی های غیر مذهبی منبع ها و مرجع هایی چون شاهنامه،اسکندر نامه،هزار و یکشب،سمک عیار بوده است.

حمله خوانی براساس کتاب" حمله حیدری" بود.پرده خوانی (شمایل خوانی ) گونه ای از نقالی مذهبی است که در پیداش شبیه خوانی (تعزیه) سهم بسزایی داشته است.

در نقالی بیش از شروع نقل شاگرد نقال ( بچه مرشد ) قطع هایی میخواند که به آن "پیشخوانی" می گویند.واز این طریق تماشاگران آماده شنیدن نقل میشوند.

خرده نمایش ها: 

"تماشا" به مجموعه نمایش هایی اطلاق میشود که در تجمع عصرانه مردم بازی میشود.این نمایش ها عبارت بود از انواع " معرکه "،"بند بازی"،"چشم بندی"،"مراسم قالیشویان"،"مراسم شستشو و تدفین مقدسین".

مراسم قالی شویان در نیمه مهرماه در دهستان مشهد اردهال کاشان برپا می شود.

دسته های عزاداری : برپایی این دسته های سوگواری از زمان سوگ سیاوش و قبل از اسلام آغاز شده بود.

تعزیه (نمایش مذهبی )

تعزیه یا شبیه خوانی،مهم ترین نمایش پس از اسلام است که ریشه در آیین سوگ سیاوش دارد و در آن جنبه های اسطورهای نیز به جنبه های تاریخی اضافه گردیده است.پایه های نمایش شبیه خوانی در قرن چهارم ودر زمان خاندان آل بویه گذشته شد و در دوره صفویه به شکوفایی رسید.در دوره قاجار و در زمان ناصرالدین شاه قاجار،تعزیه به اوج تکامل خود رسید و ساختن تکیه رونق پیدا کرد که مهم ترین آن "تکیه دولت" در تهران بود.

 ویژگی های تعزیه: 

زبان تعزیه به شعر است.شعرها در وزن عروضی هستند.سادگی و بی پیرایگی در بیان و زبان، وجه مشخصه ی تعزیه نامه هاست.عدم تناسب فرم و محتوا.آگاه بودن اشقیا نسبت به منفی بودن خود.آگاه بودن امام و یارانش به کشته شدن.میان سیستم فاصله گذاری برشت و تعزیه رابطه نزدیکی مشاهده کرد،چون در تئاتر روایی برشت بازیگر از بدو ورود خصوصیات نقش خود را می گوید.منبع اصلی تعزیه نویسان،کتاب روضه الشهدا اثر ملاحسین واعظ کاشفی است.

 یک تعزیه کامل (مجلس تعزیه ) از سه بخش تشکیل شده است: 

1.پیش واقعه : یک مقدمه پرولوگ است.از نظر داستانی مستقل نیست و باید به نمایش واقعه منجر شود.

2.واقعه : تعزیه نامه هایی که مصائب و شهادت شخصیت های مذهبی به خصوص واقعه ی کربلا را نشان می دهند.

3.گوشه : تعزیه نامه ای تفننی و فکاهی مضحک (به عنوان موضوع فرعی مطرح میشود ) که در آن دشمنان دین مورد تمسخر قرار می گرفتند.از گوشه های معروف،گوشه"شست بستن دیو"بود.متن تعزیه مضحک "گوشه" است.

 قراردادهای تعزیه: 

تعزیه،نمایشی سمبلیک یا نمادگرا و طراحی صحنه ی آن خلاصه و نمادین است.در تعزیه محدودیتی از جهت زمان و مکان وجود ندارد.بازیگر با چرخیدن به دور صحنه گرد یا میدانی،نشان میدهد که زمان و مکان عوض شده است.تعزیه موسیقی خاص خود را دارد.دسته های نوازنده موسیقی حدودا هفت یا هشت نفر بودند و توسط معین البکا رهبری می شدند.

 نمایش های شادی آور (تقلید)

عنوانی عمومی است برای همه نمایش های شادی آور و غیر مذهبی که دارای روح تمسخر خصوصیات انسانی بود.ویژگی اصلی نمایش های تقلید،فی البداهه بودن آنهاست.به بازیگر تقلید "مقلد" و به شخصیتهای نمایشی " دست پوش " می گفتند.هر شخص بازی در تقلید و تخت حوضی  "دست پوش " است.

 انواع تقلید 

بقال بازی

تخت حوضی(روحوضی یا سیاه بازی)

حسن کچل (کچلک بازی)

لال بازی، معادل پانتومیم و بدل پوش است.

 نمایش های روحوضی (نمایش شاد)  اغلب موضوع خانوادگی داشتند و مثل سایر نمایش های تقلید مبتنی بر بداهه سازی و تیپ سازی بودند.سابقه نمایش به عهد قاجار بر می گردد.نمایشگران نمایش را به خانه های مردم میبردند.اشخاص تیپیک این نمایش : جاجی و نوکرش،زن حاجی،کلفت و پسر حاجی(شلی).شخصیت مهم این نمایش "سیاه"است.

در دوران قاجار،تمام بازیگران غیر از سیاه صورتک بر چهره می زدند.صورتک ها با کاغذ، سریش و پارچه ساخته سپس رنگ آمیزی میشد.در دوران قاجار شخصیتهای منفی از صورتک های خالدار استفاده میکردند.

سوال‌های مرتبط:

کدام نمایش ایران را به عنوان تئاتر جدلی نام برد؟

1) تعزیه                  2) لعبت بازی                    3) معرکه گیری                     4) نقالی

گزینه 3 صحیح است.

تحلیل سوال: منظور هز تئاتر جدلی، تیاتری است که در آن تماشاگران خنثی و منفعل نیستند. آنها نیز در سیر نمایش شرکت دارند و در این تجزبه سهیم می شوند. معرکه گیر، اغلب کارش را با دخالت دادن تماشاگران پیش می برد.

مراسم قالی شویان مشهد اردهال به کدام نمایش شبیه است؟

1) سیذارتا                      2) اوزیریس                  3) بعل                   4) سروده های دیترامپ

گزینه 3 صحیح است.

تحلیل سوال: مراسم قالی شویان اردهال مشهد در میانه ی مهر ماه برگزار می گردد.این نمایش بسیار شبیه نمتیش بعل و شست و شوی جسد او توسط کاهنان در رود می باشد.

 تعزیه بیش ترین شباهت را به کدام نمایش های اروپایی دارد؟

1) تراژدی های یونانی                             2) نمایش های مذهبی قرون وسطی

3) تراژدی های شکسپیر                          4) نمایش های فرانسوی قرن 17

گزینه 2 صحیح است.

تحلیل سوال: در قرون وسطی، که دوره ی تسلط مذهب و کلیسا بر کل اروپاست، نمایش های مذهبی که اغلب رنج های مسیح و قدیسین را نشان می داد، در مکان های عمومی اجرا می شدند. تعزیه شباهت های زیادی با این نمایش ها دارد.

  کدام یک از خصوصیات نقالی نیست؟

1) نقالی در حکم وسیله ای از وسایل ارتباط جمعی سنتی بوده است.

2) محل اجرای نقالی بیش تر قهوه خانه ها و میادین روستاها بوده است.

3) پیش از شروع نقل، شاگرد نقال که وی را بچه مرشد می نامند، قطعه ای می خواند که به آن پیشخوانی می گویند.

گزینه 4 صحیح است.

تحلیل سوال: تکیه ی نقالی بیش تر بر احساسات تماشاگران است تا منطق و استدلال آن ها. نقالی نقل قصه ای است به شعر یا نثر با حرکات،حالات و بیان مناسب در جمع. نقالی را وسیله ارتباط جمعی سنتی میدانند

فرق عمده قوالی و نقالی در چیست؟

1) جنبه ی موسیقایی نقالی بیش تر از قوالی بود.

2) نقالی نام دیگر قوالی بود.

3) جنبه ی نمایشی قوالی بیش تر از نقالی بود.

4) جنبه نمایشی نقالی و جنبه ی موسیقایی قوالی بیش تر از یک دیگر بود.

گزینه 4 صحیح است.

تحلیل سوال: قوالی عبارت است از قصه سرایی موزون با همراهی یک ساز و نقالی عبارت است از قصه ای به شعر یا نثر با حرکات و حالات و بیان مناسب در جمع. در نقالی از ساز استفاده نمی شود و بیش تر بر وجه نمایشی آن تاکید می شد.

تعزیه در کدام یک از دسته بندیهای نمایشی زیر قرار دارد؟

1) تئاتر کنایی              2) تئاتر استعاری           3) تئاتر جاندار انکارانه             4) تئاتر تشبیهی

گزینه 4 صحیح است.

تحلیل سوال: تعزیه جزو نمایش های تشبیهی می باشد. در این گونه نمایش ها، تماشاگر این آگاهی را از نمایش گران می گیرد که آنها، جانشین شخصیتهای نمایشی نیستند، بلکه شبیه به آنها هستند و در حال نمایان ساختن این شباهت می باشند.