سلام یازدهمی های عزیز،
امروز میخوایم با هم آرایه تشبیه و انواع آن(درس 3 علوم و فنون ادبی2) رو مرور کنیم.
در انتها دو تست از کنکور 99 و 1400 رو با هم حل میکنیم،حواستون باشه که اول خودتون به تست ها پاسخ بدید بعد پاسخنامه رو با دقت بخونید.
تعریف تشبیه:
ادعای همانندی و اشتراک چیزی با چیز های دیگر، در یک یا چند صفت که معمولا همراه با اغراق است.
ارکان تشبیه:
مشبه: آنچه تشبیه می شود. ( رکن اصلی)
مشبه به: مشبه، به آن تشبیه می شود.(رکن اصلی)
وجه شبه: صفت و ویژگی مشترک مشبه و مشبه به (رکن فرعی)
ادات تشبیه: کلمات پیوند و نسبت دهنده (رکن فرعی)
مثال:
چون آب روان می گذرد عمر و تو غافل / ای وای در این قافله گر فاصله بودی
چون | آب روان | می گذرد | عمر |
ادات | مشبه به | وجه شبه | مشبه |
انواع ادات تشبیه:
1)حروف اضافه: چون، چو، همچو، برمثالِ، به کردارهِ، برسان و ...
چه کند کز پی دوران نرود چون پرگار / هر که در دایره ی گردش پرگارافتاد
نکته: وقتی ادات تشبیه از حروف اضافه باشد، کلمه بعد نقش متممی دارد.
2) پسوند: متصل به (مشبه به) هستند. مثل، وار، وش، سا، آسا، و ...
یا رب این ماییم از آن جان جهان افتاده دور / سایه وار از آفتابی ناگهان افتاده دور
3) فعل ها: از مصدر مانستن یا ماندن. مانَد، می مانَد، مانستی و ...
هر که چون موم به خورشید رخت نرم نشد / زینهار از دل سختش که به سندان ماند
نکته: حتما به (چو و چون) دقت کنید که معنای (مثل و مانند) داشته باشند، در غیر این صورت ادات به حساب نمی آیند.
انواع رایج تشبیه:
- اضافه تشبیهی (مهم ترین و رایج ترین نوع) : (مشبه و مشبه به) به هم اضافه می شوند.
مثال: کیمیای سعادت – باران اشک - سعادت به کیمیا و اشک به باران اضافه شده است.
مثال بیشتر: چراغ جان، کمان ابرو، اکسیر عشق و ...
نکته: در اکثر اوقات اضافه تشبیهی به صورت بالاست.(مضاف = مشبه به و مضاف الیه = مشبه)
اما در موارد اندک به اینصورت است که مضاف،مشبه و مضاف الیه،مشبه به است.
مثال: لب لعل – ابروی کمان – قد سرو
مثال های اضافه تشبیهی:
چون بتابد آفتاب معرفت / از سپهر این ره عالی صفت
نگارش دهد گلبن جویبار / در آیینه آب رخسارها
فراز و نشیب بیابان عشق دام بلاست / کجاست شیر دلی کز بلا نپرهیزد ؟
من شکسته بدحال زندگی یابم / در آن زمان که به تیغ غمت شوم مقتول
مرغ روحم که همی زد ز سر سدره صفیر / عاقبت دانه خال تو فکندش در دام
دست از مس وجود چو مردان ره بشوی / تا کیمیای عشق بیابی و زر شوی
صبح امید که بد معتکف پرده ی غیب / گـو بـرون آی که کـار شب تـار آخـر شد
تشبیه درون واژه ای: تشبیهی که (مشبه و مشبه به) درون یک واژه مرکب یا وندی مرکب قرار دارند و معمولا جزء دوم به جزء اول
تشبیه می شود.
ماهرویا روی خوب از من متاب / بی خطا کشتن چه می بینی ثواب
بگفتند: کای نیکدل شیر زن / پر از غم بُد از تو دل انجمن
صد خار بلا از دل دیوانه ما خاست / هر روز که بی ساقی گل چهره نشستیم
بماند از رَشک دست سرو بر سر / چو یاد سرو سیم اندام کردند
گلعذاری ز گلستان جهان ما را بس / زین چمن سایه آن سرو روان ما را بس
تشبیهات حروفی: آن دسته از تشبیهاتی که (مشبه به) در آن یکی از حروف الفبای فارسی است.
تشبیه (قامت) به | الف ، لام ، نون |
تشبیه (دل) به | گردی میم ، نقطه حلقه میم |
تشبیه (زلف) به | جیم ، دال ، لام |
تشبیه (ابرو) به | نون |
تشبیه (دهان) به | میم ، نقطه |
تشبیه (دندان) به | سین |
مثال:
قامتم نون و دل از غم شده چون حلقه میم / لیک بر حال دلم جیم سر زلف تو دال
اندیشه از میحط فنا نیست هر که را / بر نقطه دهان تو باشد مدار عمر
شکل ابرو تو نونی است ز مشک / حرف دندان تو سینی است ز سیم
الف به قامت و میمش دهان و نونش زلف / بنفشه جغد و به رخ الله و زنخ نسرین
قد الفیت لام شد، بنگر /// منگر تو چنین به زلفک لامی
تشبیه مرجع (تفضیلی): تشبیهی که در آن نویسنده بر خلاف اصل، (مشبه) را بر (مشبه به) برتری می دهد.
کتاب به بهار شبیه است اما بهاری بی خزان
در اینجا شباهت بین مشبه و مشبه به (بهار) برقرار است ، اما در نهایت (مشبه ) بر (مشبه به) برتری داده شده است.
مثال:
ز شرم قد بلند تو آب گردد سرو / به زیر خاک نهان گردد سرو
یک سحر کاش که در دامن گلزار آیی / تا گل از شرم رخت سر به گریبان ماند
ای که تو ماه آسمان ، ماه کجا و تو کجا / در رخ مه کجا بود این کر و فرّ و کبریا
بسان سرو سیمین است قدش / ولیکن بر سرش ماه منور
خون گریه کند غنچه به دامان گلستان / هر گه که به یاد لب خندان تو افتد
یکی دختری داشت خاقان چو ماه / کجا ماه دارد دو زلف سیاه
ز شرم آن که به روی تو نسبتش کردم / سمن به دست صبا خاک در دهان انداخت
تشبیه نهفته (پنهان) : در ساختار ظاهری کلام تشبیهی یافت نمی شود اما مقصود و منظور شاعر بر پایه تشبیه است.
مثال:
دل من آشتی جوید همیشه با خم زلفش / اگر چه آشتی نبود دمی با گوی، چوگان را
به صورت پنهانی (دل به گوی) و (زلف به چوگان) تشبیه شده است.
بیش از این بود حکایت همه از شیشه و سنگ / مثل امروز حدیت دل ما و دل توست
به صورت پنهانی (شیشه و سنگ) به (دل ما و دل تو) یعنی عاشق و معشوق تشبیه شده است.
عاشق اگر منم چرا غنچه دریده پیرهن / تشنه اگر منم چرا لاله بود خون به کفن
شاعر خود را به (غنچه دریده پیرهن و لاله خونین) تشبیه کرده است.
نکات تکمیلی:
- وجه شبه از لحاظ دستوری در شکل های متفاوتی ظاهر می شود.
الف) فعل یا گروه فعلی:
گناه چشم سیاه تو بود و گردن دلخواه / که من چو آهوی وحشی ز آدمی برمیدم
ب) به عنوان صفت:
هست چون خال سیاه تو مرا روز سپید / گشت چون زلف تو آشفته مرا صورت حال
نکته: ترکیبات وصفی غالبا تشبیه محسوب نمی شوند: شهد عالی – حوزه عاطفی
دقت کنید طراح با آوردن ترکیبات وصفی دشوار شما را به شک می اندازد.
نکته: وقتی مضاف جزئی از کل است معمولا تشبیه نیست. بحث استعاره پیش می آید.
مثال : ریشه دوستی – دست روزگار – بال اندیشه...
نکته: توجه کنید هر ترکیبی که واقعیت داشته باشد تشبیه نیست.
مثال: قالب قصیده – موسم ربیع
حالا بریم سراغ تست های کنکور:
تست 148 کنکور انسانی 99 خارج:
_ وجه شبه در کدام بیت محذوف است؟
1) مه چه باشد که به روی تو برابر کنمش / یا ز رخسار تو گویم که به جایی ماند
2) نگویمت به تو می ماند از عزیزی عمر / که عمر اگر چه عزیز است هم نمی ماند
3) خواهم سر خود گوی صفت باخت ولیکن / شرط است بدین سر که به چوگان تو باشد
4) تیر مژگان تو از جوشن جان می گذرد / بر دل من مزن ای جان که تویی در دل من
تست 150 کنکور انسانی 1400 داخل:
_ در تمام ابیات همه ی ارکان تشبیه وجود دارد به جز:
1) در غمش چون دانه نار است آب چشم من / وز لبش کام روانم ناردانی بیش نیست
2) مرغان چمن باز چو من عاشق و مستند / کان نرگس مست و گل خندان من اینجاست
3) خورشید را به روی تو تشبیه چون کنم / کاو همچو بندگان بدهد بوسه بر جناب
4) پروای سرد و گرم خزان و بهار نیست / آن را که همچو سرو و صنوبر قبا یکی است
پاسخ تشریحی تست ها:
تست اول: گزینه 1 صحیح است
روی تو مانند ماه است - ولی وجه شبه که زیبایی است ذکر نشده است.
بررسی سایر گزینه ها:
2) یار به عمر تشبیه شده و وجه شبه عزیزی است
3) تشبیه سر به گوی و وجه شبه باختن و به چوگان بودن است.
4) تیر جان و جوشن جان تشبیه بلیغ اضافی اند. وجه شبه تیر مژگان از جوشن جان گذشتن و بر دل زدن است.
تست دوم: گزینه 1 صحیح است.
مشبه:آب چشم من_مشبه به دانه نار_ادات:چون_وجه شبه ندارد.
بررسی سایر گزینه ها:
2) مشبه:مرغان چمن_ مشبه به:من_ ادات:چو_ وجه شبه:عاشقی و مستی
3) مشبه:خورشید_ مشبه به: بندگان_ادات:همچو_ وجه شبه: بوسه دهد بر جناب
4) مشبه:آن (کسی که)_مشبه به:سرو و صنوبر_ادات:چو_وجه شبه: قبا یکی است.
امیدوارم این مطلب برای شما مفید واقع شده باشه.
اگر نتونستید به تست ها درست پاسخ بدید، نگران نباشید . این مبحث برای تثبیت نیاز به تمرین فراوان و بیشتری دارد.
هم چنین میتونید نکات کلیدی و مهم پایه های آوایی همسان و شعر و نثر سبک عراقی رو در لینک های زیر بخونید.
شعر و نثر سبک عراقی-علوم و فنون ادبی2-نازنین قاسمی
پایه‌های آوایی همسان-علوم و فنون ادبی2:سارا معصوم زاده
نویسنده درسنامه: رضا رضایی، دانشجوی حقوق دانشگاه شهید بهشتی