سلام و خسته نباشید به همه‌ی دانش آموزان سخت‌کوش
در این قسمت قرار است به طور خلاصه اما کارآمد مروری بر یکی از آرایه هایی که شاید تشخیصش در مثال‌های متفاوت خیلی آسان نباشد و شما را دچار اشتباه کند بپردازیم و راه های سریع تشخیص آن را در متون متفاوت یادبگیریم تا برای تست های فنون کنکور دیگر نگران نباشید.
همانطور که می‌دانید آرایه مجاز در دسته‌ی آرایه‌های بیانی قرار می‌گیرد که همین تقسیم‌بندی بر اهمیت مطلب می‌افزاید. هر واژه‌ای می‌تواند یک معنای اصلی داشته باشد و یک یا چند معنای غیراصلی. به معنای اصلی آن حقیقی و به معنای غیراصلی‌اش مجازی می‌گویند. اما شرطی برای وجود آرایه مجاز هست که آن وجود یک علاقه یا قرینه می‌باشدیعنی فقط با حضور آن علاقه مجاز در متن موجود خواهد بود و در غیراین‌صورت مجاز نخواهیم داشت.
علاقه حکم پل را دارد. یعنی رابطه و پیوندی که بین معنای حقیقی و مجازی یک واژه وجود دارد. علاقه انواع مختلفی دارد که البته کتاب درسی به آن‌ها اشاره‌ای نکرده و در کنکورهم نوع علایق مورد سوال قرار نخواهند گرفت اما برای تشخیص آسان‌تر بهتر است با آن‌ها آشنا شوید:
علاقه کلیه مثال : دست در حلقه‌ی آن زلف دوتا نتوان کرد دست مجاز از انگشت به علاقه‌ی کلیه (دست، کلی تر از مقصود شاعر که انگشت است ، می‌باشد)
علاقه جزئیه مثال : نشاید پس از مرگش الحمد خواند الحمد مجاز از سوره فاتحه به علاقه‌ی جزئیه (الحمد، جزئی از سوره‌ی حمد که مقصود شاعر است، می‌باشد)
علاقه محلیه مثال : یکی دشت با دیدگان پر ز خون دشت مجاز از مردم به علاقه‌ی محلیه (دشت، محل حضور مردم دشت که مقصود شاعر است، می‌باشد)
علاقه آلیه یا وسیله‌ای مثال : هر کو نکند فهمی زین کلک خیال‌انگیز کلک مجاز از شعر به علاقه‌ی آلیه (کلک به معنای قلم وسیله نوشتن شعر، که مقصود شاعر است، می‌باشد)
علاقه سببیه مثال : دیدم که نفسم در نمی‌گیرد و آتشم در هیزم تر اثر نمی‌کند. نفس مجاز از سخن به علاقه‌ی سببیه (نفس، سبب و علت سخن گفتن که مقصود شاعر است، می‌باشد) علاقه جنسیه مثال : ز شاخ گوزنان برآمد خروش شاخ گوزن مجاز از کمان به علاقه‌ی جنسیه (شاخ گوزن جنس کمان که مقصود شاعر است، می‌باشد.)
علاقه لازمیه مثال: محتاج قصه نیست گرت قصد خون ماست خون مجاز از کشتن به علاقه‌ی لازمیه (لزوم کشته شدن معمولا خون است )
این از راه‌های شناسایی مجاز اما از آنجا که در آرایه های استعاره و کنایه، به مانند آرایه مجاز، با معنای غیرواقعی کلمه سروکار داریم خیلی وقت‌ها برای خیلی از ما پیش آمده که آن‌ها را جابه‌جا مشخص کردیم و از یکدیگر اشتباه گرفتیم. اگر این مشکل برای شماهم پیش آمده تا انتهای مطلب حتما با ما همراه باشید.
تفاوت مجاز با کنایه:
کنایه یعنی استفاده از یک ترکیب یا عبارت در جمله با دومعنی، که یک معنی آن نزدیک و ظاهری و معنی دیگر، دور از ذهن و غیر واقعی باشد اما مجاز یعنی به کار رفتن کلمه‌ای در معنای غیرواقعی و مجازی آن، به شرط وجود علاقه و قرینه در جمله. مجاز اصولا یک کلمه است، اما در کنایه ما با یک عبارت یا ترکیبی از واژه‌ها سر و کار داریم. در اصل اگر فعل مرکب باشد کنایه می‌شود! و دیگر اینکه، در مجاز فقط معنی مجازی و غیرحقیقی واژه مورد نظر است، اما در کنایه معنای ظاهری ترکیب یا عبارت هم می‌تواند مورد قبول باشد.
به مثال‌های زیر توجه کنید :
مثال 1 ) همی برخروشید و فریاد خواند جهان را سراسر سوی داد خواند
جهان در این بیت مجاز از مردم جهان به علاقه‌ی محلیه می‌باشد. در واقع جهان که محل زندگی مردم است، به جای مردم جهان به کار رفته است، پس جهان در معنای غیرواقعی به کار رفته است.
مثال 2) ازدر درآمدی‌ومن ازخود به در شدم گفتی کز این جهان به جهان دگر شدم
در این بیت منظور شاعر از کلمه «جهان»، مردم جهان نیست و عبارت «از این جهان به جهان دگر شدن» کنایه از «مردن» است، پس عبارت «جهان به جهان» در معنای غیرواقعی به کار رفته است.
تفاوت مجاز با استعاره :
در مجاز، بین واژه به کار رفته و معنای مجازی‌اش تشبیه و شباهتی وجود ندارد و از علاقه و قرینه به عنوان یک دلیل برای ایجاد این ارتباط استفاده می‌شود. در اصل در مجاز، کلمه‌ای که به جای کلمه دیگر می‌آید دلیل و جزئی از آن است ، اما در استعاره، بین واژه‌ای که به کار رفته و معنای استعاری آن، تشبیه وجود دارد. اما در استعاره اگر کلمه‌ای که به جای کلمه دیگر می‌آید فقط شبیه آن است.
به مثال‌های زیر توجه کنید :
مثال 1) چو آشامیدم این پیمانه را پاک در افتادم ز مستی بر در خاک
در این مثال معنای واقعی پیمانه ظرف می‌شود. ظرف هم که آشامیدنی نیست، پس محتوای داخل ظرف یا پیمانه مد نظر است که همان آب یا شراب می‌شود و شراب جزئی از پیمانه است، شباهتی وجود ندارد اینجا رابطه هست بنابراین استعاره نداریم و فقط مجاز وجود دارد.
مثال 2)یک درخت گل اندر میان خانه ماست که سروهای چمن پیش قامتش پست‌اند
در اینجا گل استعاره از معشوق است. یعنی یک معشوق شبیه گل در خانه ما هست. اینجا شباهت داریم.
برای اینکه تشخیص دهید این جمله یا عبارت مجاز دارد یا استعاره می‌توانید از روش زیر استفاده کنید :
اول، باید اسم خیالی را در شعر یا متن پیدا کنید. یعنی واژه‌ای كه در معناي غيرحقيقي و معمولي به كار رفته باشد.
دوم، منظور شاعر و نویسنده را از آن اسم خیالی حدس بزنید. بپرسید شاعر چرا این اسم خیالی را در اینجا آورده قصد داشته چه چیز را نشان دهد. یعنی به رابطه ميان اين دو واژه دقّت کنيد.
سوم، این بار باید دقت کنید آیا شباهتی بین اسم خیالی و منظور نویسنده یا شاعر، وجود دارد یا نه؟!
پاسخ شما مشخص کننده جواب می‌باشد. اگر توانستید بین اسم خیالی و منظور نویسنده شباهتی پیدا کنید پس آن جمله استعاره دارد چون در استعاره تشبیه داریم اما اگر شباهتی نبود جمله شما دارای مجاز است.
امیدوارم این مطلب برای شما مفید بوده باشه، در ادامه جدولی از پرکاربردترین و پرتکرارترین مجازها برای شما عزیزان تهیه کردیم که با مطالعه‌ی آن برای تشخیص آرایه‌ی مجاز کارشما راحت تر خواهد بود!
