کانونی های عزیز سلام!
برای دسترسی به مطالب بیشتر و تعامل با گروه عمومی کانون فرهنگی آزموش می توانید صفحه اینستاگرام عمومی کانون را با یک کلیک دنبال کنید.
آرایه جناس
«جِناس» واژه‌ای عربی و در لغت به معنی هم‌جنس بودن است. در بدیع (آرایه‌های لفظی و معنایی)، جناس آوردن دو یا چند کلمه است که در لفظ شبیه هم یا هم‌جنس باشند و در معنی مختلف. در متون مختلف از جناس با نام تجنیس نیز یاد کرده‌اند.
انواع جناس:
*جناس همسان (تام): دو واژه کاملاً یکسان با معنی متفاوت
*جناس ناهمسان (ناقص): ناهمسانی واژه‌ها
*جناس ناهمسان اختلافی: ناهمسانی واژه‌ها در یک واج (اول یا وسط یا آخر)
*جناس ناهمسان حرکتی: ناهمسانی واژه‌ها در مصوت‌ها کوتاه
*جناس ناهمسان افزایشی: ناهمسانی واژه‌ها در تعداد حروف
*جناس اشتقاق: هم‌ریشه بودن واژه‌ها در حروف اصلی
جناس تام (همسان)
تام به معنی تمام و کامل است و جناس تام آرایه‌ای است که در آن، کلمات لفظ کاملاً مشابهی دارند و معنی‌شان مختلف است. به همین دلیل است که به جناس تام جناس همسان نیز می‌گویند.
مثال
* در رباعی معروف زیر از خیام، واژه «گور» دو بار به کار رفته که اولی به معنای گورخر و دومی به معنای قبر است.
آن قصر که جمشید در او جام گرفت آهو بچه کرد و روبه آرام گرفت
بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
* در بیت زیر از مولوی نیز جناس تام وجود دارد. منظور از «میان» نخست اصطلاح میان آوردن به معنی گفت‌وگو کردن است. «میان» دوم به معنی کمر و «میان» سوم به معنی میانه است.
گفتی اسرار در میان آور کو میان اندر این میان که منم
2نکته طلایی
1. علامت جمع، ی نکره، تر، ترین و ضمیر متصل جناس بودن کلمات را تحت تأثیر قرار نمی‌دهد.
مثال: به یاد لعل تو و چشم مست می‌گونت ز جام غم می لعلی که می‌خورم خون است
2. دقت کنید که کلمات مخفف جناس نیستند. مثلاً «ره» با «راه» جناس نمی‌سازند، زیرا معنی آن‌ها یکسان است و همان‌طور که گفتیم، شرط جناس بودن تفاوت در معناست.
جناس‌های ناقص(ناهمسان)
جناس ناقص یا ناهمسان زمانی به وجود می‌آید که دو واژه موجود در یک بیت یا عبارت در یکی از موارد آوایی زیر با هم اختلاف جزیی داشته باشند:
الف) جناس ناقص حرکتی
در این نوع جناس اختلاف در صداهای کوتاه ( اِعراب ) وجود دارد، نظیر:
کَند / کُند ، منکِر / منکَر ، مَلِک / مُلک و … .
* سوزد مرا ، سازد مرا در آتش اندازد مرا / وز من رها سازد مرا ، بیگانه از خویشم کند
اختلاف در حروف وسط (و،ا)
ب) جناس ناقص اختلافی (مُطَرّف)
در جناس مطرّف، اختلاف واژه تنها در یک حرف وجود دارد. (حرف در اینجا معادل صامت ها و مصوت های بلند است)
اختلاف در حرف آغازین: ناز / باز ، راد / باد / داد و …
اختلاف در یکی از حروف میانی : آستین / آستان ، بیزار / بازار و …
اختلاف در حرف آخر : با / بو ، بار / باز و … .
مانند تنگ و ننگ که در حرف اول تفاوت دارند.
*بشنو این نی چون شکایت می‌کند از جدایی‌ها حکایت می‌کند
پ) جناس ناقص افزایشی ( زائد )
زمانی که یک واژه از واژه دیگر یک حرف بیشتر دارد، جناس ناقص افزایشی شکل گرفته است.
– در ابتدا یک حرف بیشتر دارد : کمین / مین ، شما / ما و …
– در میانه یک حرف بیشتر دارد : مین / میان ، خاص / خلاص و ...
– در آخر یک حرف بیشتر دارد : قیام / قیامت ، نام / نامی و …
ت) یک واژه از ترکیب دو واژه دیگر پدید می آید .
* دل خلوت خالص دلبر آمد / دلبر ز کرم به دل بر آمد.
( در انتهای مصراع دوم ، دل و بر به صورت دو جز مستقل از هم به کار رفته اند اما در مصراع نخست و در ابتدای مصراع دوم ، دلبر از ترکیب این دو پدید آمده است . )
ث) جناس ناقص قلب
در جناس ناقص قلب، اختلاف دو واژه در جابه جایی حروف است. مانند:
بنات / نبات ، قلب / لقب ، امهال / اهمال و …
