سلام خدمت دوستان عزیز من یاسین مهدیان هستم رتبه 41 کنکور انسانی 1400 و دانشجوی آموزش زبان و ادبیات فارسی فرهنگیان. در این مطلب با هم به بررسی مبحث جناس به همراه چند تست خواهیم پرداخت.
« معرفی کلی جناس » :
به دو کلمه هم جنس و همسان جناس می گویند. اختلافِ بین این دو کلمه، گاهی صرفا در معنا است و شکل ظاهری یکسان می باشد (جناس همسان) و گاهی ترکیبی است از تفاوت در معنا + اختلاف در یک صامت یا مصوت (جناس ناهمسان).
« انواع جناس » :
در یک تقسیم بندی کلی، جناس به دو دسته همسان و ناهمسان تقسیم می شود.
جناس ناهمسان، خود 3 نوع دارد که عبارتند از : 1- ناهمسان اختلافی 2- ناهمسان حرکتی 3- ناهمسان افزایشی
جناس همسان (تام) :
هنگاهی که دو واژه در ترتیب و تعداد واج ها یکسان باشند، اما معنای آن ها متفاوت باشد، با جناس تام رو به رو هستیم. (به زبان خودمانی، در جناس تام، دو کلمه به لحاظ ظاهری کاملاً شبیه یکدیگر هستند اما معنای آن ها فرق دارد.) مثال:
« گدا را چو حاص شود نان شام / چنان خوش بخسبد که سلطان شام »
"شام" در مصراع اول، به معنای شب می باشد و در مصراع دوم، به معنای سرزمین شام است. (نوشتار یکسان / معنا متفاوت)
« به دل پر ز کین شد به رخ پر ز چین / فرسته فرستاد زی شاه چین »
"چین" در مصراع اول، به معنای چین و شکن صورت است و در مصراع دوم، به معنای کشور چین است.
جناس ناهمسان (ناقص) :
- ناهمسان اختلافی : هرگاه دو واژه در حرف اول، وسط یا آخر ؛ اختلاف داشته باشند. مثال :
« نالم ز دل چو نای من اندر حصار نای / پستی گرفت همّت من زین بلند جای »
"جای" و "نای" در حرف اولشان، با یکدیگر اختلاف دارند. پس با جناس ناهمسان(ناقص) اختلافی رو به رو هستیم.
« این یکی از دوستان به تیغ تو کشته است / وان دگر از عاشقان به تیر تو خسته است »
"تیغ" و "تیر" در حرف آخرشان با یکدیگر اختلاف دارند، پس جناس ناهمسان اختلافی تشکیل می دهند.
- ناهمسان افزایشی : در این نوع جناس، تعداد حروف دو کلمه یکسان نیست. (یعنی یکی از واژه ها، نسبت به دیگری؛ یک حرف اضافه دارد.)
« دستم نداد قوّت رفتن به پیش دوست / چندی به پای رفتم و چندی به سر شدم »
"دست" و "دوست"، جناس ناهمسان افزایشی تشکیل داده اند. ("دوست" یک حرفِ بیشتر نسبت به "دست" دارد.)
« کفر است در طریق ما کینه داشتن / آیین ماست سینه چو آیینه داشتن »
"آیین" و "آیینه" در تعداد حروف با یکدیگر اختلاف دارند.
- ناهمسان حرکتی : در این نوع جناس، دو واژه صرفا در مصوّت های کوتاه با یکدیگر اختلاف دارند. (یعنی صامت ها یکسان هستند اما مصوت های کوتاه، متفاوت.)
« ای مِهر تو در دل ها، وی مُهر تو بر لب ها / وی شور تو در سر ها، وی سرّ تو در جان ها »
"مِهر" و "مُهر" در مصوت کوتاه با یکدیگر اختلاف دارند.
« چشم که بر تو می کُنم چشم حسود می کَنم / شکر خدا که باز شد دیده بخت روشنم »
"می کُنم" و "می کَنَم" در مصوت کوتاه با یکدیگر اختلاف دارند.
اشتقاق : وقتی دو یا چند کلمه، با یکدیگر هم ریشه باشند، آرایه اشتقاق را به وجود می آورند.
« اگر تو فارغی از حال دوستان یارا / فراغت از تو میسر نمی شود ما را »
"فارغ" و "فراغت" هر دو از ریشه (فَرَغَ) هستند و آرایه اشتقاق به وجود آورده اند.
« یک عمر گریه کردم ای آسمان روا نیست / دردانه ام ز چشم گریان من بیفتد »
"گریه" و "گریان" از یک ریشه هستند.
« تست »
1- در کدام بیت، «جناس تام» وجود ندارد؟ (سراسری 88)
1) منگر که شه و میری، بنگر که همی میری / در زیر یکی توده رو «کم ترکوا» برخوان
2) دوش از در میخانه کشیدند به دوشم / تا روز جزا مست ز کیفیت دوشم
3) ایا غزل سرای و غزل سرای بدیع / بگیر چنگ به چنگ اندر و غزل بسرای
4) طومار ندامت است طبع من / حرفی است هر آتشی ز طومارم
پاسخ : گزینه 4 – "طومار" در هر دو مصراع به یک معنا به کار رفته است. بررسی سایر گزینه ها :
گزینه «1» : میری (امیر بودن) – میری (مردن)
گزینه «2» : دوش (دیشب) – دوش (کتف)
گزینه «3» : چنگ (ساز موسیقی) – چنگ (دست)
2- در کدام گزینه، «جناس» به کار نرفته است؟ (کانون 95)
1) زنگ دل بزدای و در خود شاهد رومی ببین / زنگیان بینی اگر آیینه ات زنگار داشت
2) ای جان و جهان به تو رهیدیم / ز اشکنجه جان جان نمایی
3) من بدین خوبی و زیبایی ندیدم روی را / وین دلاویزی و دلبندی نباشد موی را
4) مشو دل بسته هستی که دوران / هر آن را زاد، زاد از بهر کشتن
پاسخ : گزینه 4 – در این بیت، واژه "زاد" در معنای یکسان (زاییدن) به کار رفته است. بررسی سایر گزینه ها:
گزینه «1» : "زنگ" و "زنگی" : جناس ناهمسان افزایشی
گزینه «2» : "جان" و "جهان" : جناس ناهمسان افزایشی
گزینه «3» : "روی" و "موی" : جناس ناهمسان اختلافی
3- نوع جناس در کدام بیت نادرست آمده است؟ (کانون 97)
1) خرامان می رود آن سرو قامت / جهانی را از آن قامت قیامت (ناهمسان افزایشی)
2) قصد جان است طمع در لب جانان کردن / تو مرا بین که در این کار به جان می کوشم (ناهمسان حرکتی)
3) احوال گنج قارون کایام داد بر باد / در گوش دل فروخوان تا زر نهان ندارد (ناهمسان اختلافی)
4) جان بی جمال جانان میل جهان ندارد / هرکس که این ندارد حقا که آن ندارد (ناهمسان افزایشی)
پاسخ : گزینه 2 – بررسی سایر گزینه ها:
گزینه «1» : "قامت" و "قیامت" : جناس ناقص افزایشی
گزینه «3» : "داد" و "باد" / "در" و "بر" و "زر" : جناس ناقص اختلافی
گزینه «4» : "جان" و "جهان" : جناس ناقص افزایشی
4- شاعر در کدام بیت از آرایه «اشتقاق» بهره نبرده است؟ (کانون 97)
1) دور شدی، دیر مکش، بر مچشان زهر و مچش / ای همه شغلی به تو خوش، با همه اشغال بیا
2) به نام ایزد، چه فرخ فالم امروز / که دیدم طلعت فرخنده قالت
3) ای مدعی، گر پای ما در بند بینی شکر کن / تا تو نپنداری کسی زین جا شکاری می برد
4) یک عمر گریه کردم ای آسمان روا نیست / دردانه ام ز چشم گریان من بیفتد
پاسخ : گزینه 3 – در این گزینه اشتقاق وجود ندارد. (توجه داشته باشید که "شکر" و "شکار" از یک ریشه نیستند.) بررسی سایر گزینه ها:
گزینه «1» : شغل – اشغال
گزینه «2» : فرخ – فرخنده
گزینه «4» : گریه – گریان
برترها رو در اینستاگرام دنبال کنید.
ایستگاه های عروض سماعی یاسین مهدیان رو مشاهده کنید
