به نام خدا
نکاتی در مورد باب: اِسْتِفْعال
الف ) معنی این باب غالباً برای طلب و درخواست کاربرد دارد
ب ) فعل ماضی در این باب سه حرف زاید دارد . برای تشخیص حروف زائد باید به ماضی سوم شخص مفرد
مذکر غایب مراجعه کنیم .
ج ) در باب : اِسْتِفْعال حرف «سـ»جزو حروف اصلی نمی باشد.
د) در میان هشت باب فقط باب اِسْتِفْعال دارای ســــــه حرف زائد است .
هـ ) کلمات زیر در نگاه اول باب استفعال هستند اما چون حرف (سـ )جزء ریشه ی فعل است باب اِسْتِفْعال
نمی باشند مانند « استمعَ ، استرقَ ، استترَ، استوی، استلمَ و ... »
و) فعل های ماضی سوم شخص مفردی که در ثلاثی مزید حر کت حرف آخرشان فتحه ـَـ باشد، حرکت حرف
ماقبل آن نیز باید حتما فتحه ـَـ باشد .
ز) فرق فعل ماضی و امر در این باب فقط از روی علامت فتحه ـَـ وکسره ـِـ تشخیص داده می شود اگر
حرف مانده به آخر فتحه ـَـ باشد فعل ماضی است و اگر حرف مانده به آخر کسره ـِـ باشد فعل امر است
ح) باب استفعال وزن دیگری در مصدر دارد که بر وزن إستِفالَة می آید . : إستراحة ـ اِستقامة ـ اِستفادة
نکاتی در مورد باب اِفْتِعال
الف ) برای تشخیص حروف زاید به سومین شخص مفردِ فعل ماضی مراجعه می کنیم
ب) باب اِفتعَال دو حرف زاید دارد
ج )کلمه ای که حرف دوم آن » تّـ « باشد باب اِفْتِعال است ــ اِتَّحدَ ، اِتَّخذَ ، یتَّجِهُ ، مُتَّحد
د ) فعل های باب «افتعال» حرف سوم آن ها داری «تـ»است.
هـ) مهم: کلمه های «انتاج و ایتاء » که حرف سوم آن ها «تـ» می باشد باب اِفْتِعال نیستند .
و) کلماتی وجود دارند که در نگاه اول باب اِنفعَال یا اِفْتِعال می باشند برای اینکه اشتباه نشود سه حرف
اصلی آنها را پیدا می کنیم . اگر در ریشه ی آنها اولین حرف اصلی « نـ » باشد باب « اِفْتِعال » می باشد در
غیر این صورت باب « اِنفعَال » می باشدمانند: انتشرَ ، انتظرَ ، إنتخبَ ، إنتقمَ ، إنتصرَ که همگی باب « اِفْتِعال »
می باشد.
ز)فرق فعل ماضی و امر در این باب فقط از روی علامت فتحه ـَـ وکسره ـِـ می باشد اگر حرف مانده به آخر
فتحه ـَـ باشد ماضی است واگر اگر حرف مانده به آخر کسره ـِـ باشد امر است
نکاتی در مورد باب اِنفعَال
الف) برای تشخیص حروف زاید به سومین شخص مفرد فعل ماضی مراجعه می کنیم
ب ) باب اِنفعَال دو حرف زاید دارد
ج )در معنی باب اِنفعَال معمولا از واژه ی « شد ـ می شود » استفاده می کنیم.
د) در باب«اِنفعَال « حرف «نـ» جزو حروف اصلی نمی باشد.
هـ )فرق فعل ماضی و امر در این باب فقط از روی علامت فتحه وکسره می باشد اگر حرف مانده به آخر
فتحه ـَـ باشد ماضی است و اگر حرف مانده به آخر کسره ـِـ باشد، امر است.
و) فعل های باب اِنفعَال همیشه الزم است یعنی در معنی به مفعول نیاز ندارند اِنصرفَ ، ینقلبُ
ز) مصدر های ثلاثی مزیدی که اولشان حرف « اِ » باشد در فعل ماضی وفعل امر این باب ها نیز حتما حرف
اولشان « اِ» می باشد.
ح)چرا فعل های امر در باب های « اِسْتِفْعال ـ اِفْتِعال ـ اِنْفِعال « نیاز به «اِ» دارند ؟ چون ما فعل امر را از روی
مضارع درست می کنیم وحرف بعد از حرف مضارع در این باب ها ساکن است و ابتدا به ساکن در عربی
خوانده نمی شود پس باید« اِ» بیاوریم تا خوانده شود
نکاتی در مورد باب « تَفَعُّل»
الف)برای تشخیص حروف زاید به سومین شخص مفرد فعل ماضی مراجعه می کنیم
ب )باب تَفَعُّل دو حرف زاید دارد.
ج )فعل ماضی باب تَفَعُّل حرف «تَـ » دارد نباید فعل ماضی این باب را با فعل مضارع اشتباه گرفت
د ) فعل امر این باب نیاز به «اِ» ندارد چون حرف بعد از حرف مضارع دارای حرکت است به عبارت دیگر
چون در مصدر «اِ» ندارد پس امرش نیز نیاز به «اِ»ندارد
هـ ) اگر فعل های باب تَفَعُّل را صرف کنیم ماضی وامر باب تَفَعُّل در صیغه های مثنی مذکر وجمعِ مذکر
ومونث دقیقامانند هم می باشند .
ماضی : تَفَعَّال ، تَفَعَّلُوا ، تَفَعَّلْنَ // امر : تَفَعَّال ، تَفَعَّلُوا ، تَفَعَّلْنَ
توجه: فعل های ماضی وامر باب تَفَعُّل فقط در جمله تشخیص داده می شوند معمولاً از راه های زیر نیز
می توان هریک را تشخیص داد
1ـ اگر قبل یا بعد از این نوع فعل ها ضمیر غایب (هما ـ هم ـ هنَّ) بیاید یا اسمی بیاید که آن اسم با فعل مورد
نظر همخوانی داشته باشد حتما آن فعل ماضی است تَعلَّمُوا دُروسَهم
2ـ اگر قبل یا بعد از این نوع فعل ها ضمیر مخاطب (انتما ـ انتم ـ انتنَّ) بیاید ویا اسمی بیاید که آن اسم منادا
باشد حتما آن کلمه، فعل امر می باشد تَعلَّمُوا دُروسَکم
3ـ اگر در جمله ،کلمات پرسشی ومنادا داشته باشیم فعل مورد نظر فعل امر می باشد
هل تَعلَّمُوا الدُروسَ یا طالبُ
نکته: سه باب« اِسْتِفْعال ـ اِفْتِعال ـ اِنْفِعال» چون خودشان در اولشان« اِ» دارند حتما فعل ماضی وفعل امر
آن ها نیز باید «اِ» داشته باشند .
نکته: سه باب « اِفتِعال، اِنفِعال و تَفَعُّل» برای مُطَاوَعَه به کار می روند مُطَاوَعَه یعنی اثر پذیری
مثال: کَسَرَ الطِفلُ الزُجَاجَةَ فَانکَسَرَ کودک شیشه را شکست پس شکسته شد
مثال : عَلَّمتُ التلمیذَ فَــتَعَلَّمَ دانش آموز را آموزش دادم پس یاد گرفت
نکته: تمام فعل های ماضی ثلاثی مزید در سوم شخص مفرد باید دو حرف آخرشان عالمت فتحه ـَـ باشد
تَکَبُّر ، تَشَهُّد ، تَوَلُّد ، تَبَرُّک ، تَوَسُّل، تَکَلُّم ، تَحَمُّل ، تَصَوُّر تَمَلُّک ، تَرَحُّم و ....باب تفَعُّل هستند و وارد زبان
فارسی شده اند .
نکاتی در مورد باب « تَفَاعُل» أفعال :
الف) برای تشخیص حروف زاید به سومین شخص مفرد فعل ماضی مراجعه می کنیم
ب) باب » تَفَاعُل « دوحرف زاید دارد
ج )فعل های باب تَفَاعُل معمولا لازم(ناگذرا) است .
د) در ترجمه باب « تَفَاعُل » از واژه های «با همدیگر ـ با یکدیگر » استفاده می کنیم
هـ ) باب « تَفَاعُل » مشارکت دو طرفه را می رساند.
تَکَاتَبَ الصَدِیقَانِ ←دو دوست با همدیگر نامه نگاری کردند
و) فعل ماضی باب«تَفَاعُل»در اولش حرف «تـَ»دارد نباید فعل ماضی این باب را با فعل مضارع اشتباه گرفت
تَــفاعَلَ
ز) فعل های باب « تَفَاعُل » حرکت حرف های آن فقط عالمت فتحه دارند و هرگز کسره نمی پذیرند
ح) در هرجا کلمات « تَعَالِی ـ تَرَاقِی ـ تَنَاجِی ـ تَبَانِی» دیده شوند ِ مصدر باب « تَفَاعُل » هستند .
و) فعل های ماضی و امرِ باب تَفَاعُل درصیغه های مثنای مذکر وجمع مذکر و جمع مؤنث دقیقا مانند
هم می باشند
ماضی : تَفَاعَال ، تَفَاعَلُوا ، تَفَاعَلنَ // امر : تَفَاعَال ، تَفَاعَلُوا ، تَفَاعَلنَ
توجه: فعل های ماضی وامر باب« تَفَاعُل»فقط در جمله تشخیص داده می شوند معمولا از دو راه زیر می توان
هریک را تشخیص داد
1ـ اگر قبل یا بعد از این نوع فعل ها ضمیر غایب (هما ـ هم ـ هنَّ) بیاید یا اسمی قبل از این فعل ها بیاید که
آن اسم با فعل مورد نظر همخوانی داشته باشد ،حتما فعل داده شده به ما، فعل ماضی است
تَعَاوَنُوا فی امورهم ← درکارهایشان باهمدیگر همکاری کردند.
التلامیذُ تَعَاوَنُوا فی االمور فعل ماضی دانش آموزان در کارها با همدیگر همکاری کردند
2ـ اگر قبل یا بعد از این نوع فعل ها ضمیر مخاطب(انتما ـ انتم ـ انتنَّ ـ کُما ـ کُم ـ کُنَّ) بیاید ویا اسمی بیاید
که آن اسم منادا باشد حتما فعل داده شده به ما ، فعل امر می باشد
تَعَاوَنُوا فی امورکم // تَعَاوَنُوا فی االمور یا طُلَّاب←ای دانش آموزان در کارها با همدیگر همکاری کنید
نکاتی در مورد باب «تَفعِیل »
الف) برای تشخیص حروف زاید به سومین شخص مفرد فعل ماضی مراجعه می کنیم
ب) باب «تَفعِیل » یک حرف زاید دارد
ج ) باب«تفعیل » معمولا فعل لازم را به متعدّی تبدیل می کند.
د ) مصدر دیگرِ باب « تَفعِیل » ممکن است بر وزن « تَفعِلَة » بیاید
تَزکِیَة // تَسلِیَة // تَغذِیَة // تَربِیَة // تَجزِیَة
نکاتی در مورد باب « مُفَاعَلَة»
الف) برای تشخیص حروف زاید به سومین شخص مفرد فعل ماضی مراجعه می کنیم
ب) باب «مُفَاعَلَة» یک حرف زاید دارد
ج ) باب « مُفَاعَلَة» مصدر دیگری نیز دارد که گاهی بر وزن « فِعَال » می آید : جِهَاد ، دِفَاع ، خِلَاف، کِتَاب
پس « مُفَاعَلَة» و«فِعَال» هم معنی هستند.
هـ ) باب « مُفَاعَلَة» مشارکت را می رساند یعنی طرف اول، فاعل وطرف دوم، مفعول است
و) اگر حرف اول و آخر « مُفَاعَلَة» را حذف کنیم فعل ماضی آن به دست می آید
توجه : مُفَاعِلَة مصدر نمی باشد پس در درست خواندن دقت نظر داشته باشید
ز) در ترجمه باب « مُفَاعَلَة» معمولا از واژه «با» استفاده می کنیم مثال: جَاهِدِ الکُفارَ با کافران مبارزه کن
ضَارَبَ عَلِیٌّ مُحَمَدَاً علی با محمد زد وخورد کرد.
ح) فعل هایی وجود دارند هرچند در باب مُفَاعَلَة هستند به معنای همان ثلاثی مجرد به کار می روند
شَهِدَ( دید)= شَاهَدَ( دید) // شاهَدَ المُدرسُ المَسئَلهَ معلم مسأله را دید
سَفَرَ ) سفر کرد ( = سَافَرَ ) سفر کرد( سَافَرَ الی طَهرانَ به تهران سفر کرد
هَجرَ )هجرت کرد( = هاجرَ )هجرت کرد)
در هرجا کلمات « مُالقَاة ـ مُدَارَاة ـ مُوَاسَاة ـ مُبَارَاة ـ مُجَازَاة ـ مُناجَاة» دیده شوند مصدر باب مُفَاعَلَة هستند
نکاتی در مورد باب « إِفْعال »
الف) برای تشخیص حروف زاید به سومین شخص مفرد فعل ماضی مراجعه می کنیم
ب) باب إِفْعال یک حرف زاید دارد
ج ) این باب معمولا فعل لازم را به متعدی تبدیل می کند.
د ) همزه ی » أ« باب إِفْعال در فعل امر همیشه » فتحه َ« می گیرد
هـ) نباید فعل های باب إِفْعال را با کلمات دیگر اشتباه بگیریم باب إِفْعال بیشتر شبیه به ثلاثی مجرد است فقط
باید آن را حفظ کرد تا اشتباه نگیریم چون ماضی این باب ممکن است همانند اسم تفضیل باشد (اسم تفضیل را
در پایه یازدهم می خوانیم) وفعل مضارع آن ممکن است مانند فعل مضارع ثُلاثی مجرد باشد
و) فعل مضارع در باب إِفْعال حرکت حرف اول آن ضّمه ـُـ می باشد در ثلاثی مجرد معلوم هرگزِ هرگز ضمه
در اول فعل مضارع نمی آید پس یُجلس ثلاثی مزید اما یُجلس ثلاثی مجرد است
ز) باید دقت کنیم که فقط در باب إِفْعال زیر « ا » یك همزه «ء» کوچك وجود دارد بقیه باب ها یعنی
» اِسْتِفْعال ـ اِفْتِعال ـ اِنْفِعال« نیازی به همزه «ء» کوچك ندارند پس کلمات«إتالف ـ إنذار ـ إیتاء ـ إنتاج ـ
إبدال و.. » باب إِفْعال هستند زیرا زیر « ا » یك همزه «ء» کوچك وجود دارد.
ح) باب إِفْعال، مصدر دیگری دارد که بر وزن « إِفَالَة »می آید مانندِ : إنارة ـ إقامة ـ إجازة ـ إدارة ـ إضاءة ـ
إجابة و...
و) کلمات »إِیمَان ـ إِیرَاد ـ إِیجَاد ـ إِیقَاف ـ إِیزَاع ـ إِیثَار « در هرجا دیده شوند مصدر باب إِفْعال هستند
ز) افعالی مانند ( أفلحَ )رستگار شد( و أقبلَ)روی آورد، آمد( و أنصتَ)ساکت وخاموش شد( .أسرَعَ
)شتافت(.أمکنَ )ممکن است(هر چند در باب إفعال می باشند اما لازم هستند
نباید مصدر باب إفعال را با أفعال که جمع مکسر است اشتباه گرفت إقدام ـــ اَقدام
باب های « إِفْعال ـ َتفعِیل ــ مُفَاعَلَة » یک حرف زاید دارند ( بزیادة حرفٍ وَاحدٍ)
باب های « تَفَعُّل ـ تَفَاعُل ـ افتعال ـ انفعال » دو حرف زاید دارند (بزیادةِ حَرفَینِ)
باب «استفعال» سه حرف زاید دارد (بزیادة ثالثة أحرُفٍ)
در هیچ کدام از فعل هایِ ماضی ومضارع و امر دو باب تفاعُل و تفعُّل عالمت کسره وجود ندارد.
فعل های ماضی در ثلاثی مزید هیچگاه حرف های آن کسره نمی گیرد
فعل های که حرف دوم اصلی آنها تشدید « ّ » دارند حتما در باب تفعیل هستند؛ فرّق ـ یذهِّب
برای جمع بستن تمام مصدر های ثلاثی مزید «ات» را به آخر آنها اضافه می کنیم ؛ تَعلِیم تَعلِیمَات
نویسنده : طهمورث سلیمانی- دبیر
ارسال کننده: پرگل رحیمی