فرم‌شناسي موسيقي
مفاهيم بنيادي فرم‌شناسي
1) موتيو: به کوچک‌ترين واحد مستقل و معنادار موسيقي «موتيو» گفته مي‌شود. استقلال موتيو از تکرارهاي متوالي و تغييراتي که در طول تکرارها مي‌يابد، شناخته مي‌شود.
2) فِراز: از تجميع چند موتيف، واحدي اغلب در اندازه‌ي دو يا سه ميزان ساخته مي‌شود که فراز ناميده مي‌شود.
3) جمله: از کنار هم قرار گرفتن عموماً دو فراز، «جمله» ساخته مي‌شود که بخش‌هاي اصلي و بزرگ پريود را شامل مي‌شود.
4) پريود: ايده‌ي نسبتاً کاملي است که با کادانس در تناليته‌ي مبدأ يا تناليته‌ي ديگر به پايان رسيده است.
5) تِم: ايده‌ي موسيقايي که داراي رشد و پايان‌يافتگي مشخص است، تم ناميده مي‌شود و اغلب در قالب يک پريود بيان مي‌شود.
6) رپريز: بازگشت يا تکرار يک ايده‌ي موسيقايي «رپريز» ناميده مي‌شود.
7) وارياسيون: واحد تغييريافته‌ي يک تم اصلي به طوري که اندازه، روند ملوديک و يا به‌طور کلي هويت تماتيک آن قابل شناسايي و ارجاع به تم اصلي باشد، وارياسيون ناميده مي‌شود.
فرم‌هاي موسيقيِ سازي
8) سوئيت: در تعريف سنتي (ريشه در دوران باروک) مجموعه‌اي است از رقص‌هاي متداول؛ اما امروزه به هر مجموعه‌اي از قطعات با تفکر مشخص و سوژه‌اي خاص سوئيت گفته مي‌شود.
9) رقص‌هاي اصلي سوئيت (که همگي در يک تناليته هستند) عبارتاند از:
1- آلماند 2- کورانت 3- ساراباند 4- ژيگ
10) ساير رقص‌هاي متداول در سوئيت‌هاي باروک عبارتاند از:
شاکن، منوئت، گاووت، بوره، پاساکاليا، سيسيليانو، لوره، ريگادون، پولونز، موزت و ...
11) لفظ ايتاليايي سوئيت، «پارتيتا» است.
12) گاهي به عنوان مقدمه‌ي سوئيت، قبل از آلماند، قسمتي با نام «پرلود» قرار مي‌گيرد که معرفي‌کننده‌ي تناليته و بعضاً تم‌هايي است که بعداً به‌کار برده مي‌شود.
13) رقص‌هاي سوئيت از پريودهاي باينري (دو جمله‌اي متقارن يا AB) و ترنري (با تکرار A مثل ABA يا با ارائه‌ي تم جديد مثل ABC) تشکيل شده است.
14) ديورتيمنتو يا ديورتيسمان هم نوعي سوئيت با فرم آزادتر است.
15) سونات: واژه‌ي سونات دو کاربرد عمده و متفاوت دارد:
1- اثري با عنوان سونات که قطعه‌اي است براي يک ساز تنها يا يک ساز به همراهي ساز شستي‌دار و يا در دوران باروک با عنوان «تريوسونات» (که اثري است براي دو ساز سوپرانو مانند ويولن يا فلوت به همراهي باس کنتينوئو که ترکيب ساز شستي‌دار و يکي ساز باس مانند ويولنسل يا ويولاداگامبا بود)
2- فرم سونات (Sonata form) که موومان آغازين تمام سونات‌ها، سمفوني‌ها، کنسرتوها و آثار مجلسي دوران کلاسيک و بخش عمده‌ي دوران رمانتيک در اين فرم نوشته مي‌شدند.
16) سونات دوره‌ي کلاسيک معمولاً شامل چهار قسمت (موومان) با ترتيب زير است:
1- قسمت تند در فرم سونات 2- قسمت آهسته که مي‌توانسته در فرم سونات روندو يا وارياسيون باشد. 3- قسمت نيمه‌تند در فرم منوئت يا اسکرتزو (گاهي جاي موومان دوم و سوم با يک‌ديگر عوض مي‌شود.) 4- قسمت تند معمولاً در فرم روندو يا سونات و گاه وارياسيون
17) فرم سونات به ترتيب از قسمت‌هاي زير تشکيل شده است:
1- اکسپوزيسيون (شرح يا معرفي تم‌هاي اصلي) 2- دولپمان (بسط و گسترش) 3) ري‌اکسپوزيسيون يا ري‌کپيتوليشن (بازگشت تم‌هاي اصلي) 4- کدا (بخش پايان‌دهنده که معناي لغوي آن در ايتاليايي «دُم» است.)
18) به کداي بسيار کوچک «کُدتا» گفته مي‌شود.
19) سمفوني: گسترده شده و ارکسترال شده‌ي سونات، «سمفوني» نام دارد.
20) روندو: از لحاظ ساختماني قطعه‌اي است حاوي يک ايده‌ي اصلي معمولاً باينري که در سراسر قطعه به صورت عيني يا مشابه تکرار مي‌شود و مابين تکرارها ايده‌هاي ديگري قرار دارد. روندو را مي‌توان چنين تجسم کرد:
21) کنسرتو: کنسرتو به دو شکل عمده تقسيم مي‌شود:
1- کنسرتو گروسو: قطعه‌اي است براي يک يا چند تکنواز (سوليست) به همراهي ارکستر 2- کنسرتوسولو: قطعه‌اي است براي يک تکنواز به همراهي ارکستر
22) به ترکيب سمفوني و کنسرتو گروسو، سمفوني کنسرتانت يا سيمفونياکنچرتانته گفته مي‌شود.
23) راپسودي: نوعي فانتزي (فرم آزاد) است که روي آوازها و تم‌هاي محلي و فولکوريک نوشته مي‌شود.
24) پوئم سمفونيک: به موسيقي برنامه‌‌اي که براي ارکستر سمفونيک نوشته مي‌شود، پوئم سمفونيک گفته مي‌شود.
25) اورتور: قطعه‌اي است ارکسترال که به عنوان مقدمه‌ي اپراها، اوراتوريوها، کانتات‌ها و باله به‌کار مي‌رود.
26) ساير فرم‌هاي موسيقي سازي عبارتاند از: اتود، توکاتا، نکتورن، امپرومپتو، کاپريس، رمنس، سرناد و ...
فرم‌هاي موسيقي آوازي
27) آريا: ملودي گسترده‌ي آوازي است که عموماً ارکستر آن را همراهي مي‌کند.
28) کانتات: يک صحنه‌ي ليريک در قسمت‌هاي متعدد است که براي اجرا در آئين مذهبي نوشته مي‌شود و فاقد بازي صحنه‌اي است.
29) ارگانوم: شکل اوليه‌ي موسيقي پولي فونيک و به صورت دو صدايي است.
30) موتت: فرمي است در اصل آئيني براي غني‌تر کردن ارگانوم که تقليد سازي آن «ريچرکار» ناميده مي‌شود.
31) مس: از مهم‌ترين فرم‌هاي متون مذهبي کليساست.
32) مادريگال: قطعه‌اي آوازي با فرم آزاد که محتواي غير مذهبي داشته است.
33) اپرا: فرم اصلي تئاتر ليريک، تراژدي يا درام بزرگي است که با ارکستر همراهي مي‌شود.
34) اوراتوريو: نوعي کانتات بزرگ است.
35) رکوئيم: نوعي مَس است که به عزاداري تعلق دارد.
36) مگنيفيکات: فرمي مذهبي نيايش‌گونه است.
37) ساير فرم‌هاي موسيقي آوازي که بعدها بسياري از آنان در خدمت موسيقي سازي گرفته شدند عبارتاند از: شانسون، پسوم، بالاد، سرناد و ...
چند اصطلاح ديگر
38) کانون: قطعه‌اي است که در آن دو يا چند صدا به يک‌ديگر داخل شده و بر اساس تقليد (ايميتاسيون) پيش مي‌روند.
39) فوگ: يک تکنيک آهنگسازي است شبيه به کانون که بر اساس تقليد و برتري تمي که به عنوان هسته‌ي مرکزي (سوژه) عمل مي‌کند، ساخته مي‌شود.
40) انوانسيون: قطعه‌اي سازي کوتاهي است به شکل اتود که با تمهيدات کنترپوانتيک نوشته مي‌شود.
