سلول ها در جانداران پرسلولي، به صورت فشرده قرار گرفته اند. در اين صورت، مشکلي که براي سلول هاي دور از محيط بيرون پيش مي آيد. عدم دسترسي آن ها به مواد لازم و ناتواني در دور کردن مواد زايد از خود است . به همين علت ، گياهان و جانوران ناچار بوده اند اين مشکل را به شکل خاصي حل کنند.
قلب
قلب مانند تلمبه اي خون را به گردش در مي آورد. هر تلمبه يک ورودي ويک خروجي دارد. قلب در حقيقت دو تلمبه ي مجار هم است. يک تلمبه ي قلب، خون داراي کربن دي اکسيد را از بدن شش ها و ديگري خون داراي اکسيژن را به همه ي سلول هاي بدن مي رساند.
تفسير کنيد
قلب بطور منظم منقبض و ضبط مي شود. اين عمل را ضربان قلب مي گويند. در هر ضربان خون به قلب وارد و از آن خارج مي شود. اين چرخه مراحل يک ضربان قلب را نشان مي دهد.
مراحل ضربان قلب شامل انقباض دهليزها و انقباض بطن ها و استراحت است که بطور متوسط در هشت دهم ثانيه انجام مي گيرد، با انقباض دهليزها خون از راه دريچه هاي يک طرفه کننده بين دهليز و بطن وارد بطن ها مي شود چون اين کار نيروي زيادي نمي خواهد و ديواره دهليزها چندان … و قوي نيست و در عوض هنگام انقباض بطن خون بايد به همه جاي بدن برسد براي اين کار بايد با فشار وارد سرخرگ آئورت و ششي شود و در هنگام استراحت همه از دو سياهرگ بزرگ بالايي و پائيني خون از اندام ها وارد قلب مي شود.
مشاهده کنيد
الف) ديواره ي کدام حفره ي قلب قطورتر است ؟ چرا؟
ب) سرخرگ ها و سياهرگ هاي متصل به قلب، چه تفاوت ساختماني دارند؟
ج) دريچه هاي بين دهليز و بطن چگونه عمل مي کنند؟
- ديواره بطن ها از دهليزها قطورتر است. علت اين است که بايد فشار خون را به خارج از قلب انتقال دهند.
- ديواره سرخرگ ها قطورتر است و مانند شيلنگ آب لوله اي هستند اما ديواره سياه رگها نازکتر و هنگام خالي بودن مثل تيوپ دوچرخه به هم مي رسد.
موجب يک طرفه کردن حرکت خون از دهليزها به بطن ها مي شوند.
انتقال و تبادل مواد
رگ ها مسير حرکت خون هستند. در دستگاه گردش خون سه نوع رگ وجود دارد که ويژه ي انتقال و تبادل مواد هستند
سرخرگ ها
خون را از قلب به اندام ها مي برند و ديواره ي آن ها مکنت و ماهيچه اي است
سياهرگ
خون را از اندام ها به قلب بر مي گردانند و ديواره ي آنها نازک است
مويرگ
خون را در اندام ها توزيع مي کنند و باعث تبادل مواد بين خون و سلول ها مي شوند.
وقتي که سرخرگ وارد اندام مي شود، مانند ريشه گياه ،منشعب مي شود و در آخر به رگهاي بسيار باريکي تبديل مي شود که به ديواره ي آنها بسيار نازک است و فقط يک لايه سلول پهن شده دارد. به اين گونه رگ ها،مويرگ گفته مي شود. مويرگ ها کاملاً به سلول هاي بدن نزديک مي شوند. سپس به صورت سياهرگ کوچک و بعد سياهرگ بزرگ در آيند.
براي تبادل مواد بين خون و سلول ها، بخشي از مواد محلول در پلاسما از ديواره ي مويرگ و فاصله بين سلول هاي آن به بيرون نفوذ مي کند. مثلاً غذا و اکسيژن از داخل مويرگ به کنار سلول ها ميرسند و در عوض،مواد زايد و کربن دي اکسيد از سلول به مويرگ مي آيند
لنف
خوني که داخل سياهرگ جاري است. معمولاً غليظ تر از خوني است که در سرخرگ جريان دارد،زيرا مقداري از پلاسماي خود را در حين عبور از مويرگ ها از دست داده است. اکنون ببينيم پلاسما يا مايعي که از مويرگ خارج مي شود چه مي شود؟ اين مايع را رگ هاي لنفي جمع آوري مي کنند. رگ هاي لنفي قسمت هاي مختلف بدن ،در بالا و نزديک قلب به يکي از بزرگ سياهرگ هاي آن متصل مي شوند و مواد خود را که لنف نام دارد، دوباره به داخل خون مي ريزند.
وظايف لنف
لنف به مايعي گفته مي شود در رگ هاي لنفي جريان دارد. اين مايع کارهاي مختلفي را در بدن انجام مي دهد.
۱- جمع آوري مايع بين سلولي
مويرگ ها، پلاسما و مواد زايد نياز سلول ها را به درون بافت ها ترشح مي کنند تا مواد غذايي را به سلول ها رسانده و مواد زايد را بگيرند. مويرگ هاي لنفي بخشي از اين مايع را جمع آوري مي کنند تا به خون برگردانند.
۲ – جذب مولکول هاي چربي از ديواره ي روده : اين مولکول ها که بزرگترند ،جذب رگ هاي لنفي داخل پرزهاي روده شده و سپس وارد جريان خون مي شوند
۳ – توليد ، ذخيره و جابجايي گروهي از گلبول سفيد : اين سلول ها که دفاع از بدن را به عهده دارند. خون و لنف مستقر بوده و با ميکروب ها مبارزه مي کنند.
آزمايش کنيد
۱ – سرعت عبور خون در رگ هاي با قطر متفاوت چگونه است؟
۲ – آيا جريان خون در رگ ها يک طرف است يا دو طرفه ؟
۳ – حرکت گلبول هاي قرمز از درون مويرگ ها چگونه است ؟
- هر چه قطر زيادتر باشد خون سريعتر حرکت مي کند.
- هميشه يک طرفه است
- چون مويرگ ها بسيار نازک هستند حرکت بسيار کند و گلبولهاي بصورت يک رديفي حرکت مي کنند.
گردش خون
گفته مي شود که به جز ماهي ها بقيه ي مهره داران از جمله انسان، گردش خون مضاعف دارند (يعني داراي دو نوع گردش خون اند) که آن ها را گردش بزرگ ( از قلب به اندام ها و برعکس) و گردش کوچک (از قلب به شش ها و برعکس) مي نامند.
گردش کوچک خون (تصفيه اي) از بطن راست شروع شده و به دهليز چپ خاتمه مي يابد.
گردش بزرگ خون (عمومي) از بطن چپ شروع شده و در دهليز راست تمام مي شود.
فکر کنيد
۱ – نقش گردش بزرگ و گردش کوچک خون را توضيح دهيد؟
۲ – چرا به کبد بر خلاف بقيه اندام ها، دو رگ وارد شده است؟
- گردش بزرگ از بطن چپ شروع و پس ازعبور از اندامها به دهليز راست ختم مي شود. گردش کوچک از بطن راست شروع پس از عبور از ششها به دهليز چپ ختم مي شود. در گردش بزرگ خون روشن از قلب خارج و پس از عبور از اندام ها تيره شده و به قلب باز مي گردد. اما در گردش کوچک برعکس اين عمل خون تيره خارج شده و در ششها تصفيه کشته خون روشن وارد قلب مي شود.
- به کبد يک سرخرگ براي تغذيه وارد مي شود. يک سياهرگ مواد غذايي را از روده باريک به کبد مي آورد براي کنترل و بازرسي سياهرگ باب نام دارد.
فشار خون
قلب وقتي منقبض مي شود. خون را به داخل سرخرگ ها مي فرستد و موجب مي شود بر ديواره ي رگ ها فشار وارد آيد. اين فشار را فشار خون مي نامند. فشار خون در سرخرگ ها زياد و در سياهرگ ها کم است فشار آوردن خون بر ديواره ي رگ ها، متناسب با کار قلب، باعث مي شود که قطر سرخرگ ها بطور متناوب زياد و کم شود. اين زياد و کم شدن دائمي قطر سرخرگ ها،مانند موجي در طول رگ به حرکت در مي آيد و ما آن را به صورت نبض در نقاط مختلف بدن حس مي کنيم (علت مساوي بودن تعداد ضربان هاي قلب و نبض همين است)
فشار خون زياد معمولاً مربوط به افرادي است که رگ هاي آنان تنگ شده و خون به آساني نمي تواند از آن ها عبور کند.
اطلاعات جمع آوري کنيد :
۱ – تحقيق کنيد وجود فشار خون بالا و فشار خون پائين، چه ضرري دارد؟
وقتي فشار خون از حد معمول بيشتر باشد ديواره سرخرگ ها انعطاف پذيري زيادي را ندارند و ديواره آنها سخت شده است و در نتيجه قلب به سختي خون را وارد رگ ها مي کند به قلب فشار مي آيد و گاهي رگ ها دچار شکستگي شده و خونريزي ايجاد مي شود. اگر فشار خون کمتر از حد معمول باشد،خون به مغز نمي رسد و خطرناک است.