ایران‌شناسی: استان زنجان

استان زنجان يکي از استان هاي با اهميت ايران است که در ناحيه مرکزي شمال غربي ايران واقع شده و از نظر ارتباط به دليل استقرار بر محور ترانزيتي، نقطه ارتباطي مرکز با غرب و شمال غربي ايران به شمار مي آيد. جاذبه هاي جهانگردي استان زنجان درتمام قسمت هاي آن پراکنده شده و مي توان آنها را در شمار جاذبه هاي طبيعي، تاريخي، اجتماعي و فرهنگي مورد بررسي قرار داد. در اين ميان شهرستان هاي ابهر و زنجان مشهورترين جاذبه هاي گردشگري اين استان را در خود جاي داده اند. از نظر جاذبه هاي گردشگري، وجود بناي عظيم و با شکوه سلطانيه که يکي از بزرگ ترين و مشهورترين بناهاي اسلامي با عمري 700 ساله که جزو آثار ثبت شده ايران بزرگ در فهرست ميراث جهاني بشر در يونسکو است، اين استان را در صنعت توريسم کشورحائز اهميت بسيار کرده است.
استان زنجان براساس آخرين تقسيمات کشوري داراي 3 شهرستان، 13 بخش، 8 شهر است؛ که شهرستان هاي اين استان عبارتند از زنجان، ابهر و خدابنده. در زنجان صنايع دستي از رشد و شکوفايي چشمگيري برخوردارند. نمونه هاي بديع؛ آفريده هاي دستان هنرمندان و متخصصان برجسته زنجاني در زمينه هاي چاقوسازي، فرش بافي، چاروق دوزي و مليله کاري امروزه مايه سربلندي و مباهات موزه هاي بزرگ جهان است.

نقشه تقسيمات استان زنجان؛ عکس از سازمان نقشه برداري کشور

وسعت استان زنجان برابر ۲۲۱۶۴ کيلومتر و جمعيت آن بر اساس آخرين آمارها بيش از نهصد هزار نفر برآورد شده است. رودهاي مهم در اين استان قزلاوزن، زنجانرود و ابهر رود است. بلندترين نقطه استان در ارتفاعاتتخت سليمان (بيش از ۳۰۰۰ متر) و کمترين در قزلاوزن در گيلوان (نزديک به ۳۰۰ متر) مي باشد. مهمترين آثار تاريخي و باستاني استان زنجان شامل گنبد باشکوه سلطانيه، بازار زنجان، مجموعه رختشويخانه، مسجد جامع زنجان، مقبره قيدار نبي در خدابنده، آرامگاه احمد زهرنوش و امامزاده زيدالکبير در ابهر است. 
آب و هواي اين استان به طور کلي سردسيري است به طوري که در زمستان بسيار سرد و در تابستان معتدل مي باشد. فصول بهار و تابستان بهترين زمان براي گذراندن اوقات فراغت در اين استان هستند. تنوع آب و هوايي اين منطقه موجب ايجاد گونه هاي متفاوتي از زندگي جانوري شده است. وجود گونه هاي متفاوتي از حيوانات وحشي و پرندگان مهاجر و جانوران آبزي، گردشگران بسياري را در فصل شکار مجاز به اين منطقه جذب مي کند. غارهاي استان عبارت اند از غار کتله خور و گلجيک و غار خرمنه سر. غار کتله خور که ديدني ترين و بزرگترين غار منطقه است به نظر آنوبانيني يکي از زيباترين پديده هاي طبيعي ايران محسوب مي شود که در80 کيلومتري جنوب خدابنده قرار گرفته است. اين غار از سه طبقه تشکيل شده و داراي تونل هاي فرعي و استلاکتيت ها و استلاکميت ها و ستون هاي بسيار در گذرگاه هاي اصلي است وقنديل هاي مخروطي آويزان از سقف ها در اثر داشتن ناخالصي ها، رنگ هاي متنوع به خود گرفته اند و آنها که ترکيبات به همراه نداشته و يا کمتر دارند به صورت بلورهاي شيشه اي بسيار شفاف مشاهده مي شوند.
از رودهاي مهم استان قزل اوزن است که رودي جوشان وخروشان بوده و از کوه هاي کردستان سرچشمه مي گيرد که پس از توقفي در پشت سد منجيل نهايتا وارد درياي خزر مي گردد. از ديگر رودخانه هاي استان؛ زنجانرود- ابهررود - سجاس رود و خرا رود را مي توان نام برد. همچنين چشمه هاي آب معدني استان عبارت اند از چشمه آبگرم وننق - چشمه آبگرم ابدال - چشمه آبگرم گرماب و چشمه آبگرم حلب انگوران.
زبان گفتاري اکثريت اهالي استان زنجان ترکي آذربايجاني است. در جهات چهارگانه در شمال استان ترکي مخلوط با گيلکي و در شرق متمايل به فارسي در جنوب غربي کردي و در غرب ترکي آذربايجاني و در جنوب استان نيز با گرايش به فارسي تکلم مي کنند. حمد اله مستوفي در کتاب نزهة القلوب؛ مردم منطقه را در حدود سال ۷۴۰ هجري قمري سني مذهب ذکر مي کند. اما در دوران صفويه با حمايت صفويان از تشيع به تدريج مذهب تشيع در اين منطقه رواج يافته است و همکنون بيشتر مردم استان داراي مذهب شيعه هستند.