پاسخگویی سریع به سؤالات اختیار شاعری
اختیارات شاعری یکی از مباحث مهم عروض در ادبیات فارسی چهارم است که همواره در طی سال‌های اخیر حداقل یک سؤال ادبیات اختصاصی کنکور انسانی به آن اختصاص داده شده است.
این عنوان علاوه بر این‌که نکات ریز و سختی دارد، متنوع‌ترین صورت‌های سؤالی را نیز دربر می‌گیرد. امّا با کمی دقت و توجه به نکات کوچک می‌توان در زمان کم‌تری پاسخ صحیح این سؤالات را پیدا کرد.
در این درس‌نامه با هم انواع سؤالات این مبحث و فنون پاسخگویی به آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
1- در کدام بیت اختیار زبانی تغییر مصوّت کوتاه به بلند و بلند به کوتاه به کار رفته است یا دو بیت زیر چند بار از اختیار تغییر کمیت مصوّت استفاده شده است؟
نکته‌ی اول ← تغییر مصوّت کوتاه به بلند یکی از پرکاربردترین اختیارات شاعری است که در اکثر ابیات مورد سؤال برای اختیار به چشم می‌خورد. پس وقتی در صورت سؤال یافتن این اختیار از ما خواسته شده است اولین کار صرف‌نظر کردن از آن است! یادمان باشد که زمان و سرعت عمل عناصر مهمی هستند که تفاوت ما را از بقیه مشخص می‌کنند. پس وقت تلف نکنید! اگر در صورت سؤال اختیار دیگری هم مورد پرسش است دنبال آن بگردید.
نکته‌ی دوم ← اگر ناچار به یافتن تعداد تغییر کمیت مصوت کوتاه به بلند بودیم چه؟! در این صورت ابتدا خط عروضی بیت یا ابیات مورد سؤال را که به صورت سماعی پیدا کرده‌اید در برگه‌ی سؤال یادداشت کنید و ابیات را بر مبنای آن تقطیع کرده و به تعداد اختیارات تغییر کمیت مصوت کوتاه به بلند کنارش ضربدر بزنید. مثلاً:
نکته‌ی سوم ← تغییر مصوّت بلند به کوتاه معمولاً کم‌تر در ابیات استفاده می‌شود. برای پیدا کردن این اختیار باید توجه کنیم که بیت باید دارای کلماتی باشد که دارای مصوّت بلند «و» و یا «ی» هستند که آن‌هم در پایان کلمه.
2- در کدام بیت حذف همزه و ... به کار رفته است یا کدام بیت حذف همزه‌ی بیش‌تری دارد؟
اختیار زبانی حذف همزه ساده‌ترین اختیار شاعری است و معمولاً به تنهایی مورد سؤال قرار نمی‌گیرد. برای پیدا کردن این اختیار توانایی تشخیص وزن بیت به صورت سماعی را در خود تقویت کنید. در این صورت به راحتی با یافتن آهنگ و وزن بیت همزه‌های حذف شده را می‌شنوید! :)
3- اولین رکن کدام بیت مشمول اختیار وزنی شده است؟
مشهورترین اختیار وزنی رکن اول آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن است. پس کافی است پنج هجای اول هر مصراع را بررسی کنید تا اگر بر وزن فعلاتن بودن بفهمید که این اختیار در رکن آغازین وجود دارد یا نه. مثال:
4- در بیت «……» کدام اختیار استفاده شده است؟ یا همه‌ی اختیارات … در کدام بیت آمده است؟
برای پاسخگویی به این قبیل سؤالات ترکیبی باید به نکته‌ی خاصی که هر اختیار دارد مسلط باشید.
نکته‌ی اول ← آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن ← فقط در رکن آغازین هر مصراع و اوزانی که بر وزن فعلاتن فعلاتن فعلن یا هم‌گروهی‌های آن یا فعلاتن مفاعلن فعلن به کار می‌رود. پس ابیاتی که در این وزن‌ها نباشند این اختیار را ندارند.
نکته‌ی دوم ← ابدال ← این اختیاری در ابیاتی رخ می‌دهد که دارای رکنی باشند که دو مصوّت را کنار هم دارد. یعنی: فعلاتن - فعلن - مفتعلن - فعلاتُ - مستفعلُ - مفاعلُ
امّا بیش‌ترین کاربرد ابدال در فعلن و بعد از آن در مفتعلن است. پس اوزان دارای این رکن ممکن است ابدال داشته باشد و گزینه‌ای بر وزن تکرار مستفعلن یا مفاعیلن در اولین نگاه از گزینه‌های صحیح حذف می‌شوند.
نکته‌ی سوم ← قلب ← این اختیار فقط در وزن‌ها دارای رکن «مفتعلن» به چشم می‌خورد. پس به راحتی قابل تشخیص است.
نکته‌ی چهارم ← بلند بودن هجای پایانی ← آخرین هجای هر دو مصراع به راحتی وجود این اختیار را نشان می‌دهند. فقط کافی است کوتاه یا کشیده باشد یعنی سه حرفی نباشد. (دقت کنید که مصوت بلند دو حرف محسوب می‌شود)
حال با توجه به این نکات و حل تست‌های کتاب آبی یا آزمون‌های گذشته می‌توانید سرعت خود را در پاسخ به سؤالات اختیار شاعری افزایش داده و متمایز از سایرین باشید.
نگارنده: نسرين حق‌پرست (مسئول‌درس ادبيات اختصاصي سال چهارم انساني)
