تاريخچه نقشه در ايران و جهان
مشاهدات كاشفين از قسمتهاي دنيا حاكي است، زماني كه از بومي محلي، پيرامون موقعيت اطرافش سئوال مي شود، با يك قطعه چوب خطوطي بر زمين رسم كرده، راهنمايي مي نمايد.
هر چند اين اطلاعات در حدود چندين كيلومتر است و در محدوده ارتباط وي با ساير قبايل همسايه است. در مقابل درخواستي كه از يك فرد بومي در مجمع الجزاير پلي نزي مي شود، وي قسمتي از جنوب اقيانوس آرام را با گچ بر روي عرشه كشتي رسم مي نمايد.
جزاير مارشال واقع در اقيانوس كبير و در شمال شرقي استراليا را با اشياء مختلف مثل گوش ماهي،برگ درختان و هسته هاي ميوه به صورت نقشه هايي تهيه كرده و عوارض مهم زميني را بر روي آن نشان مي دهد
در مناطق اسكيموها و يا اقوام سرخ پوست مكزيك و ديگر جاهاي مختلف نقشه هايي با علايم خاصي كه مد نظرشان بوده، كشيده شده و راهنماييهاي لازم را نموده اند، لذا مشخص است كه رسم نقشه قبل از هنر نوشتن وجود داشته و در ارتباط نزديك با زندگي بشر بوده است و ما اين مطلب را با نظري به نقشه هاي گذشته مشاهده مي كنيم.
بابليها:
در نمايشگاه موزه دانشگاه هاروارد، نقشه اي متعلق به بابليها وجود دارد كه متعلق به 2500 سال قبل از ميلاد است و بر روي لوحه گلي كوچكي به عرض 7 سانتي متر نقش بسته است. در موزه بريتانيا نيز لوحه هاي زيادي است كه مربوط به شهر بابل و تقسيم بندي آن مي باشد.
مصريها:
قسمتي از نقشه اي كه بر روي لوحه گلي به دست آمده است، نشانگر آن مي باشد كه مصريها در رديف اولين اقوامي بوده اند كه مشاهدات خود را در سطح زمين پس از اندازه گيري مستقيم به صورت نقشه معرفي كرده اند.
نقشه كانسار طلاي جبل البا در حدود 2000 سال قبل از ميلاد تهيه شده كه در حال حاضر دركشور مصر موجود است. اين گونه نقشه ها اغلب براي تعيين حدود اراضي كشاورزي ساحل نيل تهيه شده است. گويا رامسس دوم در سالهاي (1332- 1300) قبل از ميلاد روش مساحي را پايه گذاري كرده است.
يونانيها:
قابل توجه اين كه نقشه جهان نما منتسب به هومر، كه در قرن نهم قبل از ميلاد ترسيم شده است، امروزه موجود مي باشد. اما آنچه مورد دقت است اين كه نقشه كشي رياضي و عملي در يونان شكل گرفت و پايه نقشه برداري طرح ريزي گرديد، به طوري كه تا دوران اسلامي كار قابل توجهي از ديگران مشاهده نشده است. اغلب تهيه نقشه ها مبتني بر شيوه يونانيها بوده است.
اولين تئوري درباره شكل زمين ، توسط طالس(قرن ششم و هفتم قبل از ميلاد) ارائه گرديده است.
آنااكسيماندر((شاگرد طالس)) و آريستاكر، جغرافيدان يوناني اولين كساني بودند كه نقشه را به همراه تحقيقات جغرافيايي سطح زمين شناخته شده آنروز (در قرن ششم قبل از ميلاد) تهيه نمودند. و همچنين هيپاركوس كارهايي در اين مورد انجام داده است.
هرودوت در قرن پنجم قبل از ميلاد پيرو آناكسيماندرو آريستاكر بود. وي عربستان را جنوبي ترين مملكت روي زمين مي دانست.
نقشه جهان نماي هرودوت در قرن پنجم قبل از ميلاد ترسيم شده است. در 500 سال قبل از ميلاد هكاته نقشه آناكسيماندر را اصلاح نموده و شرحي درباره جهان نوشت.
در قرن پنجم قبل از ميلاد، جغرافيدانان يوناني، دنيا را مستطيلي در نظر گرفتند كه طول آن ازشرق به غرب دو برابر شمال به جنوب بود. در سال 350 قبل از ميلاد مسيح (ع) ارسطو كرويت زمين را از روي سايه زمين بر ماه به هنگام خسوف ابزار داشت.
يكي از دانشمندان منجم و جغرافيدان به نام اراتستن در قرن دوم و سوم قبل از ميلاد (276-194 قبل از ميلاد) مي زيسته است. او در ابتدا توانسته بود كليه اطلاعات جغرافيدانان و آثار نوشته شده فنيقيها و همراهان اسكندر را مودر مطالعه قرار مي دهد و سپس به تدوين جغرافيا پرداخته و نقشه جهان را براساس اطلاعات موجود آن زمان ترسيم نمايد. وي اولين محاسبه علمي اندازه گيري محيط كره زمين را انجام داد.
بدين طريق كه با استفاده از اندازي گيريها انجام شده توسط مصريان، فاصله قوسي از نصف النهار بين اسكندريه و شهر (سين) را محاسبه و سپس شعاع زمين را تعيين نمود. نقشه اراتستن داراي هفت مدار است.
پوزيدوينوس، كه در قرن اول و دوم قبل از ميلاد(135-49 قبل از ميلاد) مي زيسته است، محاسبات اراتستن را مجدداً دنبال نمود
در قرن اول قبل از ميلاد، استرابون كه بسياري او را بزرگترين جغرافيدان قديم مي دانند و در محدوده جغرافيايي رياضي مطالعات بسياري نموده ، اولين قدم را در تأليف دايره المعارف جغرافيايي برداشته است.
معروفترين دانشمند رياضي و نجوم و جغرافياي حوزه علمي و اسكندريه، بطلميوس است.
وي در سالهاي (168-90 بعد از ميلاد) مي زيسته است و در تهيه نقشه، نقش والايي داشته است. وي به كرويت زمين معتقد بود و كتاب معروف خود را به نام (جغرافيا) در هشت جلد تهيه نمود كه هفت جلد آن شامل فهرستي از اسامي هشت هزار مكان با طول و عرض جغرافيايي و تعيين موقعيت آنهاست. جلد هشتم شرحي بر اصول نقشه برداري و جغرافياي رياضي با تصاوير و مشاهدات نجومي است. متن كتاب در نسخه هاي خطي همراه با نقشه اي از جهان و بيست و شش نقشه ديگر، اولين اطلس عمومي دنيا را تشكيل مي دهند
روميها:
كمتر به نقشه هاي هندسي و سيستم طول و عرض جغرافيايي و اندازه گيري نجومي توجه داشتند. نقشه هاي راههاي امپراطوري روم از جمله آنهاست.
چينيها:
حكام چين، خود را موظف مي دانستند كه مشخصات جغرافيايي سرزميني خود را بر روي نقشه داشته باشند. قديميترين نقشه اي كه در دست است مربوط به 227 سال قبل از ميلاد مي باشد. ليكن با توجه به نقش پراهميت كاغذ در تهيه نقشه و ارزش آن در سال 100 ميلادي در چين معمول گشت كمك زيادي به امر تهيه نقشه نمود.پاي هيسو بنيان گذار نقشه در كشور چين، در سالهاي (253-224 بعد از ميلاد) مي زيسته است. وي در چندين اصل در نقشه كشي و نقشه برداري از جمله: جهت يابي، تعيين سمت نقاط، تعيين پستي و بلنديها، تعيين دقيق مسافات و زوايا را مطرح نموده است
دوران ركورد دانش تهيه نقشه در غرب
پس از سپري شدن دوره بطلميوس، دانش كارتوگرافي چون ساير علوم در مغرب زمين رو به ركورد گذاشت. حال چه با عنوان تحريم علوم مادي در دنياي آن روز و چه مسائل ديگر، احتياج به نقشه كمتر شد و آنچه كه به عنوان نقشه تهيه شد ، بيشتر جنبه تصوري داشت. يك سري اطلاعات و اشكال مجازي، در نقشه جاي اطلاعات علمي جغرافياي را گرفته بود.
البته فني و علمي بسيار ضعيف بوده و نمونه آن، جهان نماي هر فورد(اواخر قرن سيزدهم ميلادي) است كه عدم پيشرفت و تكامل علوم جغرافياي و كارتوگرافي اروپا را تا قرن چهاردهم نشان مي دهد. قطر نقشه حدود يك و نيم متر است و در بالاي دايره تصوير حضرت مسيح(ع) و در اطراف آن بهشت و كشتي حضرت نوح (ع) و برج بابل و موارد ديگر تزيين شده است. اين نقشه مانند نقشه هاي زمان روميان، به صورت دايره است و شايد هيچ گونه نقشه اي از دنيا در اين دوره وجود نداشته كه بر پايه نظريه كروي بودن جهان ترسيم شده باشد. از نقشه ها اغلب جهت تزيين پشت كتابها استفاده مي شد
مسلمانان هر روز مي كوشيدند تا از دانش ساير ملل بهره جويند. كار ترجمه آثار علمي قوت گرفته بود، جالب توجه اينكه در ميان صدها اثر و رساله اي كه از دانشمندان جهان ترجمه شده است يك اثر افسانه اي، اسطوره اي و ادبي ديده نمي شود و تمام ترجمه هايي كه مسلمانان انجام داده اند مباحثي از قبيل طب، نجوم، رياضيات و جغرافيا بوده است.