گزيده نكات اقتصاد «بودجه‌ي دولت»
«بودجه»
بودجه: مهم‌ترين و اساسي‌ترين سند در دستگاه مالي و اداري كشور
تعريف بودجه:
سندي است شامل پيش‌بيني درآمدها + هزينه‌هاي عمومي طي «يك سال» با قدرت اجرايي مشخص و عمليّات معين براي رسيدن به اهداف تعيين شده
مخارج و درآمدهاي پيش‌بيني شده مربوط به يك «دوره‌ي زماني مشخص» است؛ معمولاً يك سال مالي.
ويژگي‌هاي سند بودجه:
ü برخورداري از قدرت اجرايي
ü مطابقت با ارقام مصوب در بودجه
كاركردهاي بودجه:
v ارزيابي‌اهداف:
دستگاه مالي كشور «درآمد محدود» و «اهداف متعدّد» دارد، پس ارقام تخمين‌زده شده در سند بودجه بيانگر ارزش نسبي اهداف دولت است.
نكته: سازمان مديريت و برنامه‌ريزي موظف است تا اين درآمد محدود را به گونه‌اي بين دستگاه‌ها تقسيم كند كه از آن براي رسيدن به اهداف دولت، حداكثر استفاده به عمل آيد.
v هماهنگ ساختن نظريات:
در مورد تصويب بودجه اختلاف نظر فراوان است، ولي پس از تصويب بودجه و قانوني شدن آن همه بايد از آن پيروي كنند.
v كسب مجوز قانوني براي دولت:
با تصويب بودجه دولت اجازه دارد از راه‌هاي پيش‌بيني شده به كسب درآمد و صرف هزينه‌ها بپردازد.
نكته: بودجه از نظر «سياسي» هم اهمّيّت دارد زيرا اگر مجلس با يكي از پيشنهادات دولت موافق نباشد، بودجه‌ي آن را تصويب نمي‌كند!!
v ارتباط فعّاليّت‌هاي دولتي و غيردولتي
مراحل بودجه:
1) تنظيم و پيشنهاد بودجه:
در تمامي كشورها «قوّه‌ي مجريه» مسئول تهيّه و پيشنهاد بودجه است (اصل 52 قانون اساسي)
متن پيشنهادي بودجه ← سازمان مديريت و برنامه‌ريزي ← هيئت دولت ← لايحه‌ي بودجه ← مجلس شوراي اسلامي ← قانون بودجه
لايحه‌ي بودجه شامل:
ü ماده‌ي واحده ← رقم كل هزينه‌ها و درآمدهاي يك‌سال
ü تبصره‌ها← مقررّات خاص مربوط به چگونگي كسب درآمدها و صرف هزينه‌هاي پيش‌بيني شده
2)تصويب بودجه:
مطابق اصل 52 قانون اساسي، تصويب بودجه برعهدهي مجلس است. دولت موظف است لايحه‌ي بودجه‌ي سال بعد را تا «آذر ماه» هر سال به مجلس تقديم كند و مجلس بايد آن را قبل از پايان سال تصويب كند.
3) اجراي بودجه:
پس از تصويب لايحه‌ي بودجه توسط مجلس، سند بودجه تبديل به قانون مي‌شود و براي تمامي دستگاه‌هاي دولتي لازم‌الاجر است.
4) نظارت بر اجراي بودجه:
نظارت براي اجراي بودجه در تمامي كشورها برعهدهي، مجلس نمايندگان است و در ايران براساس اصول 54 و 55 قانون اساسي، نظارت بر اجراي بودجه بر عهده‌ي ديوان محاسبات است كه به طور مستقيم زير نظر مجلس شوراي اسلامي قراردارد.
خزانه:
از مهم‌ترين دستگاه‌هاي مالي است كه تمامي درآمدهاي دولت به آن‌جا تحويل داده مي‌شود و تمام هزينه‌ها از آن محل پرداخت مي‌شود.
درآمدهاي دولت:
1- ماليات
2- بهاي خدمات دولتي
3– سود حاصل از برخي سرمايه‌گذاري هاي دولتي
4- استقراض
5– نشر اسكناس
«ماليات»
ماليات ابزاري مؤثر براي كسب درآمد دولت‌هاست.
تغيير و تكامل شكل ماليات به دو عامل بستگي دارد:
ü وضع درآمد
ü سطح زندگي افراد
تعريف ماليات:
قسمتي از درآمد يا دارايي افراد است كه مطابق قانون و توسط دولت از افراد جامعه دريافت مي‌شود تا :
ü وسيلهي پرداخت هزينه‌هاي عمومي باشد.
ü در جهت اعمال سياست‌هاي مالي قرار گيرد.
اهداف دولت از اخذ ماليات:
1) منبع درآمد
2) وسيلهي رفع نابرابري‌هاي اقتصادي، اجتماعي و توزيع عادلانه‌‌تر درآمدها
3) ابزار سياست‌گذاري‌هاي اقتصادي
طبقه بندي ماليات:
انواع ماليات عبارت‌اند از:
1) مستقيم 2) غير مستقيم
|
ماليات مستقيم |
ماليات غير مستقيم |
|
از اشخاص حقيقي يا حقوقي دريافت مي‌شود. ميزان ماليات پرداختي براي فرد مشخص است. هر كس به ميزان درآمدش ماليات مي‌پردازد. |
از خريداران كالا در ضمن خريد‌كالا دريافت مي‌شود. ميزان ماليات پرداختي براي فرد مشخص نيست. هر كس به ميزان مصرف خود ماليات مي‌پردازد. |
انواع‌نرخ‌هاي‌مالياتي:
1) نرخ ثابت ماليات
2) نرخ تصاعدي ماليات (نرخ تصاعدي كلي / نرخ تصاعدي طبقه‌اي)
نرخ ثابت ماليات:
در ازاي مقادير مختلف درآمد، «نرخ ماليات» تغيير نمي‌كند ولي «ميزان ماليات» متفاوت است.
نكته: اين نوع ماليات، در وضعيّت نسبي افراد قبل و بعد از پرداخت ماليات تغييري ايجاد نمي‌كند.
نرخ تصاعدي ماليات:
به ازاي مقادير مختلف درآمد، «نرخ ماليات» تغيير مي‌كند و «ميزان ماليات» نيز متفاوت است.
در اين نرخ مالياتي، با افزايش درآمد، نرخ ماليات نيز افزايش مي‌يابد.
انواع ماليات:
1) ماليات بر درآمد: مثل ماليات بر حقوق، درآمد مشاغل و املاك (نوع آن مستقيم است)
2) ماليات بر دارايي منقول و غير منقول مثل خانه و زمين (نوع آن مستقيم است)
3) ماليات بر نقل و انتقال دارايي (نوع آن مستقيم است)
4) حقوق و عوارض گمركي كه از تجارت خارجي (صادرات و واردات) گرفته مي‌شود
(اين مورد، علاوه بر ايجاد يك منبع درآمد، يك ابزار مهم براي سياست‌گذاري است)
5) عوارض شهرداري (قسمتي از بهاي خدمات مصرفي شهروندان، مثل نظافت شهر)
نكته: بهاي خدمات عبارت است از هزينه‌اي كه بابت خدمات پستي، آب، برق، گاز و تلفن دريافت مي‌شود.
سود حاصل از برخي سرمايه‌گذاري‌هاي دولتي:
ü سرمايه‌گذاري‌هاي توليدي (مولّد)
ü سرمايه‌گذاري‌هاي اجتماعي
ü سرمايه‌گذاري‌هاي زيربنايي (زيرساختي)
استقراض:
استقراض تنها در صورتي است كه ساير منابع درآمد، تكافوي هزينه‌هاي دولت را نكند!!
استقراض بر دو نوع است: داخلي و خارجي
نشر اسكناس:
در صورتي كه ساير درآمدها براي دولت كافي نباشد، دولت از «بانك مركزي» درخواست مي‌كند كه به انتشار اسكناس جديد اقدام كند.
انتشار اسكناس جديد، دو پيامد متفاوت دارد:
|
شرايط |
پيامد |
|
اشتغال كامل در جامعه وجود داشته باشد انتشار اسكناس همراه با توليد كالاي جديد نباشد |
تورم
|
|
حالت ركود اقتصادي وجود داشته باشد انتشار اسكناس همراه با توليد كالاي جديد باشد |
رونق اقتصادي |
هزينه‌هاي دولت:
1) هزينه‌هاي عادي يا جاري
2) هزينه‌هاي سرمايه‌اي (عمراني) كه شامل موارد زير مي‌شود:
ü مولّد
ü زيربنايي
ü اجتماعي
هزينه‌هاي جاري يا عادي:
1) پرسنلي: در قبال كار افراد در اداره‌ها و سازمان‌هاي دولتي مثل حقوق كارمندان پرداخت مي‌شود.
2) اداري: بابت چرخش كار جاري ادارات مثل هزينه‌هاي حمل و نقل و اجاره و آب و ..........
3) پرداخت‌هاي انتقالي: به منظور تأمين اجتماعي و ايجاد توازن اجتماعي و رفع نابرابري‌ها صرف مي‌شود و موارد زير است :
الف) حقوق ايام بي‌كاري و از كار‌افتادگي
ب)كمك به‌كساني‌كه در اثر حوادث طبيعي مثل سيل و زلزله آسيب ديده‌اند.
ج) پرداخت به روستاييان تحت پوشش ،مانند: طرح شهيد رجايي– يارانه
هزينه‌هاي سرمايه‌اي (عمراني):
1) موّلد: كالا و خدمات نهايي مورد نياز مردم را توليد مي‌كند؛ مثل كارخانه نساجي
2)زيربنايي:
ü مستقيماً به توليد كالا منجر نمي‌شود.
ü باعث تقويت بنيه‌ي اقتصادي كشور است.
ü لازمه‌ي بهره‌برداري مطلوب از فعّاليّت‌هاي اقتصادي است.
مانند: جاده سازي، نيروگاه‌ها، فرودگاه‌ها، خطوط آهن
3) اجتماعي:
ü زمينه‌ي لازم براي توليد ساير كالاها را فراهم مي‌كند.
ü مهم‌ترين سرمايه‌گذاري دولت است كه موجب استقلال كشور مي‌شود.
زهرا نعمتي؛ مسئول توليد آزمون‌هاي چهارم انساني
