گزيده نکات عربي «معرب و مبني»
معرب و مبني:
کلمه در زبان عربي سه دسته است:
ü فعل
ü اسم
ü حرف
اگر حرکت حرف آخر اين کلمه‌ها در نقش‌هاي متفاوتي که مي‌پذيرند، تغيير کند، به آن‌ها «معرب» و اگر تغيير نکند، به آن‌ها «مبني» مي‌گويند.
براي آسان‌تر شدن تشخيص کلمات معرب از مبني بايد بدانيد که:
ü همه‌ي حرف‌ها (مانند: علي، إلي، فـَ، ثُمّ، لا و …) مبني هستند.
ü همه‌ي فعل‌هاي ماضي و امر نيز مبني هستند.
ü دو صيغه‌ي 6 و 12 فعل مضارع (جمع‌هاي مؤنث: للغائبات و للمخاطبات) مبني‌اند.
تشخيص معرب و مبني در اسم‌ها، به دقت بيش‌تري نياز دارد؛ بنابراين آن‌ها را جداگانه و مفصل‌تر مرور مي‌کنيم:
اسم‌ها معرب هستند به‌جز 5 دسته‌ي زير که مبني‌اند:
1- ضماير: کليه‌ي ضماير، مبني‌اند. ضميرها، خود چهار دسته هستند:
الف) ضماير متصل مرفوعي
ب) ضماير متصل منصوبي ـ مجروري
ج) ضماير منفصل مرفوعي
د) ضماير منفصل منصوبي (ضماير منفصل مجروري نداريم!)
الف) ضماير متصل مرفوعي:
کليه‌ي ضمايري که بدون فاصله به فعل‌ها مي‌چسند؛ ضماير متصل مرفوعي و مبني هستند.
v شش صيغه‌ي اول فعل ماضي را از حيث ضماير مفعولي با هم بررسي مي‌کنيم:
Ø صيغه‌ي اول: مانند «ذهب»: ضمير متصل مرفوعي ندارد.
Ø صيغه‌ي دوم: مانند «ذهبا»: داراي ضمير مفعولي «ا»
Ø صيغه‌ي سوم: مانند «ذهبوا»: داراي ضمير مفعولي «و»
Ø صيغه‌ي چهارم: مانند «ذهبتْ»: ضمير متصل مرفوعي ندارد.
توجه کنيد که در اين صيغه، «تْ»، نشانه‌ي تأنيث (مؤنث بودن) فعل است)
Ø صيغه‌ي پنجم: مانند «ذهبتا»: داراي ضمير مفعولي «ا»
Ø صيغه‌ي ششم: مانند «ذَهَبْنَ»: داراي ضمير مفعولي «ن»
تمرين: با صرف کردن 14 صيغه‌ي افعال ماضي و مضارع، ضماير متصل مرفوعي را پيدا کنيد.
نکات مهم:
ü «ن» به‌جز در صيغه‌هاي 6 و 12 فعل مضارع، ضمير متصل مرفوعي نيست. (مثلاً در افعالي نظير «يعلمون»، «تفعلون» و ... «ن» نشانه‌ي اعراب است و «و» ضمير مرفوعي است.)
ü ضماير متصل مرفوعي اصولاً فاعل و محلاً مرفوع هستند.
يادآوري: افعال ناقصه، به‌جاي فاعل، داراي اسم هستند؛ بنابراين اگر ضماير متصل مرفوعي به افعال ناقصه چسبيده باشند، ديگر فاعل نيستند و نقش اسم افعال ناقصه و محلاً مرفوع را دارند.
مثال: يصبحون، مادمن، کانا و ...
ب) ضماير متصل منصوبي و مجروري:
اين ضماير عبارت‌اند از: «ه ـ هما ـ هم ـ ها ـ هما ـ هنّ ـ کَ ـ کما ـ کم ـ کِ ـ کما ـ کنّ ـ ي ـ نا»
اين ضماير چند حالت دارند:
Ø اگر به فعل بچسبند؛ مفعول‌به و محلاً منصوب هستند.
Ø اگر به حروف مشبّهه بالفعل (إنّ، أنّ، لعلّ، ليت و …) بچسبند؛ اسم آن‌ها و محلاً منصوب هستند.
Ø اگر به اسم بچسبند؛ مضاف‌إليه و محلاً مجرور هستند.
Ø اگر به حروف جرّ بچسبند؛ مجرور به حرف جرّ محلاً هستند.
مثال: «إنّا أعطينا ک الکوثر»
در اين آيه‌ي شريفه، سه ضمير متصل وجود دارد:
· ضمير متصل منصوبي «نا» که به حرف مشبهة بالفعل «إنّ» چسبيده است (إنّ + نا = إنّا)؛ پس ضمير متصل «نا»، إسم «إنّ» و محلاً منصوب است.
· ضمير «نا» در «أعطينا» که ضمير متصل مرفوعي است و چون بدون فاصله به فعل چسبيده است؛ پس فاعل و محلاً مرفوع است.
· ضمير متصل نصبي «ک» که به فعلي چسبيده که خود فاعل دارد و متعدي نيز هست؛ پس مفعول‌به و محلاً منصوب است.
ج) ضماير منفصل مرفوعي:
اين ضماير عبارت‌اند از: «هو ـ هما ـ هم ـ هي ـ هما ـ هنّ ـ أنت ـ أنتما ـ أنتم ـ أنتِ ـ أنتما ـ أنتنّ ـ أنا ـ نحن»
اين ضماير نيز مانند ساير ضماير همگي مبني هستند و در اغلب موارد نقش مبتدا و محلاً مرفوع دارند.
البته يادتون باشه که اين ضماير مي‌تونن «ضمير فصل» هم باشند! ضمير فصل رو که يادتون هست؟ ضمير منفصل مرفوعي که بين مبتدا و خبر معرفه مياد (تا خبر رو از صفت متمايز کنه) و محلي هم از اعراب نداره!
د) ضماير منفصل منصوبي:
اين ضماير عبارت‌اند از: «إيّاه ـ إيّاهما ـ إيّاهم ـ إيّاها ـ إيّاهما ـ إيّاهنّ ـ إيّاکَ ـ إيّاکما ـ إيّاکم ـ إيّاکِ ـ إيّاکما ـ إيّاکنّ ـ إيّاي ـ إيّانا»
اين ضماير همگي مبني هستند و اصولاً مفعول‌به مقدم و محلاً منصوب واقع مي‌شوند.
اين آيه‌ي معروف رو که خاطرتون هست: «إيّاک نعبد و إيّاک نستعين»
2- اسم‌هاي اشاره:
پس از ضماير، به دومين دسته از اسم‌هاي مبني مي‌رسيم؛ يعني اسامي اشاره. اسم‌هاي اشاره بر دو قسم‌اند:
الف) اسم‌هاي اشاره به نزديک: هذا (مفرد مذکر) و هذه (مفرد مؤنث) / هذان، هذين (مثني مذکر) و هاتان، هاتين (مثني مؤنث) / هولاء (جمع مذکر و جمع مؤنث)
ب) اسم‌هاي اشاره به دور: (ذلک (مفرد مذکر) و تلک (مفرد مؤنث) / ذانک، ذينک (مثني مذکر) و تانک، تينک (مثني مؤنث) / اولئک (جمع مذکر و جمع مؤنث)
نکته‌ي مهم:
اسم‌هاي اشاره مبني‌اند به‌جز در حالت‌هاي مثني که معرب هستند. (يعني اون مواردي که با رنگ زرد رنگ‌آميزي شدن، همه معرب‌اند و بقيه مبني)
حالا چه جوري معرب‌اند؟
ü هذان و هاتان / ذانک و تانک: مرفوع با إعراب فرعي «ا»
هذين و هاتين / ذينک و تينک: منصوب يا مجرور با اعراب فرعي «ي»
3- اسم‌هاي موصول:
سومين دسته از اسم‌هاي مبني، موصولات هستند که مي‌دانيم بر دو نوع‌اند:
الف) موصول عام: «من»: براي انسان / «ما»: براي غيرانسان
ب) موصول خاص: الّذي (مفرد مذکر) / الّتي (مفرد مؤنث) / اللّذانِ، الّلذينِ (مثني مذکر) / الّلتان، الّلتينِ (مثني مؤنث) / الّذين (جمع مذکر) / اللّاتي (جمع مؤنث)
موصولات نيز مانند اسم‌هاي اشاره به‌جز حالت‌هاي مثني که معرب‌اند، همگي مبني هستند.
4- اسم‌هاي استفهام:
اسم‌هاي استفهام مانند: «کيف، متي، أينَ، ماذا، …» همگي مبني‌اند.
5- اسم‌هاي شرط:
اسم‌هاي شرط مانند: «متي، مهما، أينما، من، ما» مبني هستند.
و نکته‌ي پاياني:
تعيين نوع بناء:
تعيين بناء يعني آن‌که مشخص کنيم کلمه‌ي مبني، مبني (بنا شده) بر چه حرکتي است. براي اين کار بايد به حرکت حرف آخر اصلي کلمه توجه کنيم.
مثال: «ذَهَبَتْ»: مبني بر فتح است؛ چون آخرين حرف اصلي در ريشه‌ي اين فعل، «ب» هست که حرکت فتحه دارد.
انواع بنا:
ü مبني بر فتح (ذَهَبَ)
ü مبني بر کسر (أمسِ)
ü مبني بر سکون (إلي)
ü مبني بر ضم (ذَهَبُوا)
چند نکته‌ي مهم:
v کلمات مبني که به مصوت‌هاي «ا» و «ي» ختم شوند؛ مبني بر سکون‌اند. مانند: «إلي، متي، هذا، و ...»
v همه‌ي اسم‌هاي مبني اعراب محلي دارند.
v ضماير، اسم‌هاي اشاره، اسم‌هاي موصول هم در دسته‌ي اسم‌هاي مبني قرار دارند و هم در دسته‌ي اسم‌هاي معرب؛ پس دقت کنيد که اين دو دسته را با هم اشتباه نکنيد.
نويسندگان:
عمادالدين صالحيان؛ مسئول درس عربي در آزمون‌هاي چهارم انساني
زهرا نعمتي؛ مسئول توليد آزمون‌هاي انساني
