مشاوره‌ي درس عربي
مبحث «منادا»
از مباحث «منادا، مستثني، اساليب جمله و بلاغت» در کنکور سراسري به‌طور متوسط يک تست طرح مي‌شود.
براي پاسخ‌گويي بهتر به پرسش‌هاي اين مبحث به نکات زير توجه کنيد:
منادا:
«منادا» يک نقش منصوب است؛ بر دو گونه است: منادي مضاف و منادي مفرد.
هرگاه يک ترکيب اضافي (مضاف و مضاف‌اليه) را مورد ندا قرار دهيم، منادي مضاف است.
1) اگر اسم مورد ندا (همان منادي مضاف) معرب بود که «فتحه» مي‌گيرد و منصوب به اعراب ظاهري است.
2) اگر «منادي مضاف» معرب بود ولي جمع مذکر سالم، مثني يا جمع مونث سالم يا اسماء خمسه بود؛ با اعراب فرعي منصوب مي‌شوند. (به ترتيب با «ينَ»، «ينِ»، «اتِ»، «ا»)
يادآوري: پنج دسته از اسم‌هاي معرب، اعراب ظاهري فرعي دارند در حالت رفع و نصب و جر به جاي حرکت‌هاي «ـُــِــَ» حرکت يا حرف ديگر مي‌گيرند.
الف) اسم‌هاي مثني در حالت رفع به جاي «ـُـ» «انِ»: و به جاي «ـَــِـ» در حالت نصب و جر «ينِ» مي‌گيرند.
ب) اسم‌هاي جمع مذکر سالم در حالت رفع به جاي «ـُـ» «ون» و جاي«ـَــِـ» در حالت نصب و جر «ينَ» مي‌گيرند.
ج) اسماء خمسه: در حالت رفع به جاي «ــُــ «و» در حالت نصب به جاي«ــَـ» «ا» و در حالت جرّ به جاي «ـِـ» «ي» مي‌گيرند.
د) جمع مؤنث سالم: در حالت رفع و جرّ اعراب اصلي دارد؛ فقط در حالت نصب به جاي «ـَـ» کسره «ـِـ» مي‌گيرد.
هـ) اسم‌هاي غيرمنصرف: در حالت رفع و نصب اعراب اصلي دارد؛ در حالت جرّ به جاي کسره «ـِـ»، فتحه «ـَـ» مي‌گيرد.
3) اگر منادي مضاف يک اسم مقصور يا مضاف به «ي» متکلم بود، تقديراً منصوب است.
مثال) براي هر 4 دسته منادي مضاف، مثال مي‌آوريم:
1) يا ارحمَ الرّاحمين! أسألک النّجاة.
منادي مضاف مضاف‌اليه
و منصوب بالفتحه
2- الف) يا طالبَي الصّف! إجتهدا.
منادي مضاف و منصوب مضاف‌اليه
با اعراب فرعي «يَ» (اسم مثني)
2- ب) يا مسلِمي العالم! اتّحدوا.
منادي مضاف و منصوب مضاف‌اليه
با اعراب فرعي«ي» (جمع مذکر سالم)
2- ج) يا ذا الجلال و الاکرام!
منادي مضاف و مضاف‌اليه
منصوب با اعراب فرعي«الف» (اسماء خمسه)
2- د) يا مؤمناتِ العالم! اجتنبن من الظنّ.
منادي مضاف و منصوب مضاف‌اليه
با اعراب فرعي کسره (جمع مؤنث)
3) يا ربّ ي! ارحم عبدک الضعيف.
منادي مضاف مضاف‌اليه
و منصوب تقديراً (اسم مضاف به «ي» متکلم)
چند نکته‌ي مهم:
الف) اسم‌هاي مثني و جمع مذکر اگر مضاف واقع شوند؛ «نون» آخرشان حذف مي‌شود. (مانند مثال‌هاي فوق)
ب) اسم پس از حرف ندا (يا) همواره منادي است!
ج) ممکن است منادي بدون حرف ندا بيايد («يا» حذف شود) در اين صورت «منادي» ابتداي جمله مي‌آيد و پس از آن فعل امر (يا نهي) و يا ضمير مخاطب مي‌آيد که از طريق آن‌ها مي‌فهميم اسلوب جمله، ندا است.
د) ضمير «ي» متکلم اگر در منادي باشد، ممکن است حذف شود و به جاي آن کسره «ـِـ» بيايد.
مثال:
1) قومِ، لا تعبدوا إلّا الله! (قوم: منادي مضاف و تقديراً منصوب)
2) ربِّ لاترض أن يسرّب اليأس إلي نفسي! (ربّ: منادي مضاف و تقديراً منصوب)
مناداي مفرد:
اگر يک اسم عَلَم (نه ترکيب اضافي) مورد ندا واقع شود؛ منادا مفرد است.
مثلاً: يا فاطمة، يا محمد و …
در اين حالت، منادي مبنيّ بر ضم مي‌شود و محلاً منصوب!
توضيح مهم اسم‌هاي معرب، در دو حالت به‌طور استثنايي به خاطر نقشي که مي‌گيرند؛ «مبني» مي‌شوند (اصصلاحاً مي‌گويند «بناي عارضي» مي‌گيرد) اين دو حالت عبارت‌اند از:
1- اسم «لا»ي نفي جنسي (مبني بر فتح)
2- منادي مفرد (مبني بر ضم)
هر اسم مبني هم اعراب محلي دارد. پس منادي مفرد مبني بر ضم و محلاً منصوب است.
براي ندا قرار دادن اسم‌هاي غير علم (داراي ال)، از «ايُّ» و «ايّةُ» استفاده مي‌شود!
مثال: ايّها الطالب! ايتّها المؤمنة!
در اين حالت، «ايُّ» يا «ايّة» منادي مفرد، مبنيّ بر ضم و محلاً منصوب و اسم پس از آن‌ها، اگر جامد باشد؛ «عطف بيان» و اگر مشتق باشد، صفت است.
عطف بيان و صفت از نقش‌هاي تبعي‌اند يعني اعرابشان، تابع، اعراب اسم قبل از خودش است. اسم پس از «ايُّ» و «ايّةُ» مرفوع بالتبعيّة از آن دو است.
در اين مورد به‌طور استثنايي، تابع، از ظاهر اسم قبل از خود تبعيت مي‌کند نه اعراب آن.
توجه داشته باشيد که اعراب منادي همواره منصوب است و «ايُّ» و «ايّةُ» ظاهرشان مبني بر ضم است و مرفوع است!
نمونه تست: عيّن ما ليس منادي:
1) ربّي لقد أخطأت، فاعف عنّي
2) ربّنا علّام الغيوب و يعلم ما في صدورنا
3) ربّ ليتني کنت إنساناً مجهزاً بجناحين العلم و الدين
4) إلي أصبت حزينة لأنني ما استطعت مساعده الآخرين.
پاسخ: گزينه‌ي «2»
سؤال، عبارتي را مي‌خواهد که در آن منادي نباشد. وقتي که حرف ندا محذوف باشد بايد ببينم پس از اسم اول جمله، ضمير مخاطب يا فعل امر و نهي آمده است يا نه! اگر آمده بود که اسم اول جمله، منادي است و اگر نيامده بود، اسم اول جمله معمولاً مبتدا و مرفوع است.
بنابراين در گزينه‌ي 2، «ربّ» مبتدا و مرفوع است.
نويسنده: عمادالدين صالحيان؛ مسئول درس عربي
