سلام به همه شما دانش‌آموزان کنکوری.
من یاسین مهدیان هستم رتبه 41 کنکور انسانی و دانشجوی ادبیات فرهنگیان با درصد 71 در درس فنون. در خدمتتون هستم با مروری بر اختیارات شاعری پس با ما همراه باشید.
معرفی کلی اختیارات :
شعر فارسی، دارای نظم و هماهنگی خاصی در وزن است و اوزان مختلفِ آن، ریتم مخصوص به خود را دارا هستند.
نظم و تساوی و ترتیب نشانه های هجایی در مصراع های یک شعر، دقیقا به یک شکل تکرار می‌شود و همین باعث می‌شود تا شعر فارسی نظم و موسیقی دل‌نوازی داشته باشد. اما این تساوی ممکن است در بعضی از موارد به هم بخورد.
شاعر برای اینکه تساوی را همچنان حفظ کند و موسیقی شعر خراب نشود، اختیاراتی دارد که در بعضی موارد از آنها استفاده می‌کند.
• اختیارات شاعری به طور کلی، به دو دسته «زبانی» و «وزنی» تقسیم می‌شوند.
• اختیارات زبانی : اختیاراتی هستند که شاعر با چگونگی بیان و شیوه تلفظ خود از آنها بهره می‌گیرد. (به زبان خودمانی، اختیارات زبانی؛ همانطور که از اسمش پیداست به حیطه زبان و تلفظ کلمات مربوط است.)
اختیارات زبانی خود به ۳ نوع تقسیم می‌شوند :
۱- حذف همزه :
اگر قبل از همزه‌ی اولِ یک کلمه، حرف صامتی بیاید و بتوان همزه (ا) را تلفظ نکرد؛ با این اختیار روبهرو هستیم. به مثال زیر توجه کنید:
• «اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را»
اگر این مصراع را با ریتم و تلفظ درستی بخوانیم، «دست آرد» را به صورت دو کلمه جدا، تلفظ نمی‌کنیم. یعنی آن را به صورتِ «دستارد» می‌خوانیم. به زبان دیگر، همزه «ا» به صورت جداگانه تلفظ نمی‌شود.
• «ما بی غمان مست دل از دست داده‌ایم / هم‌راز عشق و هم‌نفس جام باده‌ایم»
اگر این بیت را با خوانش درستی بخوانیم، «دل از» را به شکلِ «دِلَز» می‌خوانیم.
• «همت طلب از باطنِ پیران سحرخیز / زیرا که یکی را ز دو عالم طلبیدند»
«طلب از» ، به شکلِ «طَلَبَز» تلفظ می‌کنیم.
نکته : هرجا که با همزه روبهرو بودیم، این اختیار شاعری وجود ندارد. تنها زمانی با این اختیار روبهرو هستیم که در تلفظِ ما، همزه حذف شود.
مثالِ زیر با اینکه همزه دارد، اما اختیار حذف همزه ندارد :
«یار دارد سر آزردن حافظ یاران»
«سَرِ آزردن» به همین شکل تلفظ می‌شود و دارای اختیار حذف همزه نیست.
۲- بلند تلفظ کردن مصوت های کوتاه :
در این اختیار، شاعر به ضرورت وزن می‌تواند مصوت کوتاه را، مصوت بلند به حساب آورد.
[ نکته : اختیار حذف همزه را می‌توان صرفا با خواندن شعر تشخیص داد، اما بهترین روش برای تشخیص این اختیار و اختیار «کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند»، این است که وزن بیت را به صورت سماعی تشخیص دهید و بعد از آن، تقطیع هجایی آن را یادداشت کنید و تقطیع هجایی را با بیت تطبیق دهید. با این روش می‌توان فهمید که در کجا، مصوت کوتاه باید به صورت بلند تلفظ شود.
برای مثال اگر با وزنِ «فعولن » مواجه باشیم و در بیت «چه مایه» آمده باشد، با عروضی خواندن آن، به «چِ ما یِ U - U» می رسیم و می‌فهمیم که "یه" آخرِ "مایه" باید بلند تلفظ شود. ]
این اختیار، فقط در موارد زیر رخ می‌دهد:
۱- مصوتِ کوتاه پایان یک واژه را بلند حساب می‌کنیم. (مثالی که برایتان آوردم)
۲- کسره اضافه :
• «مکن نامِ نیکِ بزرگان نهان»
* تقطیع بیت ها به علت به هم ریختن فونت فقط در فایل pdf آورده شده است. *
وزن اصلی این مصراع، «فعولن فعولن فعولن فعل» می‌باشد و تقسیم بندی هجایی درستِ این وزن، در شماره [۲] آمده است ، اما در تقسیم بندی هجایی [۱] که برای خودِ مصراع است، می‌بینیم که هجای ششم، کوتاه است در صورتی که باید بلند باشد تا وزن فعولن درست در بیاید.
۳- مصوت کوتاه « ُ » در واژه «تو» :
• «اگر تو ز آموختن سر بتابی»
در این مثال واژه «تو»، دارای این اختیار زبانی‌است.
در وزن اصلی آن که شماره ۲ است، میبینم که فعولن وزن واژه مصراع است. اما در تقطیع شماره ۱ که برای خودت بیت است، آخرین هجای فعولن به صورت کوتاه آمده‌است. پس باید بلند تلفظ شود.
[ بهترین راه برای تشخیص این اختیار، نوشتنِ تقسیم بندی هجایی اصلی آن وزن و مقایسه‌ی آن با تقسیم بندی هجایی خودِ بیت است. ]
۳- کوتاه تلفظ کردنِ مصوت بلند :
در این اختیار بر خلاف اختیار قبلی، مصوت های بلند را باید کوتاه حساب کنیم. و کلا دو حالت دارد:
۱- هنگامی که مصوت بلند «و»، به صورتِ کوتاه تلفظ شود.
• «هنر خوار شد جادویی ارجمند»
وزن واژه این بیت فعولن می‌باشد اما در تقسیم بندی هجایی ۱ که برای خودِ بیت است میبینم که هجای ششم به صورت بلند آمده‌است حال آنکه باید به صورت کوتاه بیاید تا وزن فعولن رعایت شود.
هجای ششم مربوط به مصوت بلند «و» در کلمه جادویی هست و باید کوتاه تلفظ شود.
۲- مصوت بلند «ی» به صورت کوتاه تلفظ شود :
• «روزی آن سلطان تقوا می‌گذشت»
وزن اصلی این مصراع، فاعلاتن فاعلاتن فاعلن می‌باشد که در تقطیع شماره ۲ ، کاملا مشخص است. اما در تقطیع شماره ۱، می بینیم که هجای دوم، به صورت بلند آمده است و این در حالی است که باید کوتاه بیاید
تا وزنِ فاعلاتن رعایت شود.
پس مصوت بلند «ی» در کلمه روزی، باید به صورت کوتاه تلفظ شود تا وزن دچار مشکل نشود.
[ بهترین راه برای تشخیص این اختیار ، این است که وزن آن را به دست آورید و تقطیع هجایی صحیح را جایی یادداشت کنید. سپس فقط به مصوت های بلند «و» و «ی» توجه کنید تا تشخیص بدهید آیا هیچکدام از آنها، باید یه صورت کوتاه تلفظ شوند یا خیر؟ (همان کاری که خودم در مثال ها انجام دادم) ]
