انسان نئاندِرتال (Homo neanderthalensis) گونه‌ای از انسانهای نخستین محسوب می‌شوند که در اروپا و قسمت‌هایی از غرب آسیا، آسیای مرکزی و شمال چین (آلتای) سکونت داشتند. نخستین نشانه‌ها از نئاندرتالهای اولیه به حدود ۱۳۰هزار تا ۲۳۰هزار سال پیش در اروپا برمی‌گردد.
نتایج پژوهش جدیدی توسط متخصصین موزه ملی ایران، پژوهشگاه میراث فرهنگی، آزمایشگاه باستان‌سنجی دانشگاه تهران و چند دانشگاه فرانسوی از جمله دانشگاه پواتیه و دانشگاه بوردو، وجود انسان نئاندرتال در ایران را به اثبات رساند.
جبرئیل نوکنده رئیس موزه ملی ایران در این باره گفت: نتایج مطالعات یک‌دندان انسان کشف‌شده در غرب ایران که این هفته در ژورنال بین‌المللی «تطور انسان» منتشر شد، به‌طور قطع ثابت می‌کند انسان نئاندرتال در زاگرس می‌زیسته است.
او در ادامه گفت: با توجه به اهمیت نتایج این پژوهش، دندان یافت شده به‌زودی در گالری پارینه‌سنگی موزه ملی ایران به نمایش درخواهد آمد.
فریدون بیگلری مسئول بخش پارینه‌سنگی موزه ملی نیز گفت: این دندان آسیای کوچک مربوط به یک کودک نئاندرتال است که در زمان مرگ بین شش تا ده سال سن داشته است.
او افزود: این دندان در اواخر دهه ۱۳۷۰ طی پژوهش‌های باستان‌شناسی دشت اسلام‌آباد غرب که به هدایت کامیار عبدی انجام می‌گرفت در غار وزمه کشف و از آن زمان تاکنون چندین بار با استفاده از شیوه‌های مختلف بررسی و مطالعه شده است.
بیگلری در ادامه گفت: در مطالعه اخیر این نمونه با استفاده از دستگاه تصویربرداری سه‌بعدی میکرو سی‌تی از طریق پرتوایکس بُرش‌نگاری شد و از این طریق بخش‌های داخلی ازجمله محل اتصال عاج به مینای دندان بررسی و اندازه‌گیری شد. این تصویربرداری سه‌بعدی مینا و عاج دندان مشخص کرد که نمونه وزمه دارای ویژگی‌های دندان انسان نئاندرتال است.
وی گفت: اهمیت این یافته در این است که بر اساس انتشارات آکادمیک موجود تاکنون تنها یک استخوان انسان دوره پارینه‌سنگی میانی در ایران یافت شده که مربوط به کاوش غار بیستون در سال ۱۳۲۸ است. در سال گذشته نیز خبر کشف یک‌دندان نیش شیری انسان نئاندرتال در کرمانشاه در رسانه‌های جمعی مطرح شد، اما چون هنوز نتایج بررسی آن در سطح آکادمیک منتشرنشده، نمی‌توان درباره آن اظهارنظر کرد.
بیگلری گفت: در کاوش غار بیستون بخشی از استخوان ساعد انسان کشف شد که با توجه به لایه‌ای که از آن به‌دست‌آمده قدمتی بیش از ۴۰ هزار سال دارد. این یافته مهم در موزه دانشگاهی پنسیلوانیا آمریکا نگهداری می‌شود. مقایسه اندازه‌های این نمونه بازند پیشین (راست) انسان نئاندرتال و دیگر نمونه‌های موجود نشان داده که این استخوان در گروه نئاندرتال و انسان مدرن دوره پارینه‌سنگی جدید جای می‌گیرد.
بیگلری در خاتمه گفت: از آنجاکه شماری از پژوهشگران در انتساب استخوان بیستون به انسان نئاندرتال یقین کامل ندارند، دندان یافت شده در وزمه به این تردیدها پایان داد و با انتشار مستندات جدید در ژورنال بین‌المللی تطور انسان، ایران نیز در لیست کشورهایی قرار گرفت که بقایای انسان نئاندرتال در آن کشف‌شده است.
مرجان مشکور متخصص باستان‌جانورشناسی و پژوهشگر وابسته موزه ملی ایران و موزه تاریخ طبیعی پاریس در این رابطه گفت: علاوه بر این دندان، مجموعه‌ای از سنگواره حیوانات منقرض‌شده ازجمله شیر، کفتار خالدار، کرگدن و گاو وحشی و همچنین گونه‌های دیگر مانند پلنگ، گرگ، روباه، اسب وحشی، گورخر، گراز و گوزن در غار وزمه یافت شده که با توجه به سال‌یابی‌های انجام‌شده مربوط به فاصله زمانی بین ۷۰ هزار سال تا حدود ۱۱ هزار سال پیش هستند.
او افزود: این غار طی مدت زمان یادشده کنام درندگانی بوده که لاشه حیوانات را به درون غار حمل می‌کردند. غار وزمه در تاریخ ۱۴ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۷۸۴۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
انسان نئاندِرتال (Homo neanderthalensis)
۱۳۰ هزار سال پیش، مشخصه‌های کامل نئاندرتال‌ها ظاهر شدند و در ۵۰ هزار سال قبل نئاندرتال‌ها دیگر در آسیا دیده نشدند، با این وجود نسل آنها در اروپا در حدود چهل هزار سال پیش منقرض شد. با توجه به اینکه انسان امروزی در پنج هزار سال پیش از انقراض آنها وارد اروپا شد، احتمالاً این دو گروه انسانی با هم تماس‌هایی داشته‌اند. برخی ژن‌ها میان نئاندرتال‌ها و انسان امروزی مشترک است.
این به آن دلیل است که نئاندرتال‌ها و اجداد انسان مدرن زمانی‌که تازه از آفریقا بیرون آمده بودند با یکدیگر آمیزش داشتند.
بدن نئاندرتال‌ها برای زندگی در آب و هوای سرد سازگاری یافته بود، بطور مثال آنها کاسه سر بزرگ داشتند، کوتاه قامت، اما بسیار قوی بودند و دارای بینی بزرگی بودند، ویژگی‌هایی که مطلوب آب و هوای سرد است.
اساس تخمین‌ها اندازهِ کاسهِ سر آنها و مغز بزرگتر از انسانهای مدرن بوده‌است، با این وجود در این بررسی‌ها بدن قوی‌تر آنها در مقایسه با انسان امروزی در نظر گرفته نشده‌است.
بطور میانگین، نئاندرتالهای مذکر دارای قد ۱۶۵ سانتی‌متر، از نظر وزنی سنگین و به دلیل فعالیت بدنی زیاد دارای استخوان‌بندی قوی بوده‌اند. بلندی زن‌های نئاندرتال بین ۱۵۳ تا ۱۵۷ سانتی‌متر بوده‌است.
با بازسازی دیجیتالی مغز نئادرتال‌ها مشخص شد که تفاوتی آشکار در شکل مغز آنها با انسانهای امروزی وجود دارد. در واقع ناحیه «مخچه» انسانهای امروزی به‌طور چشمگیری بزرگتر از نئاندرتالهاست. «مخچه» مسئول درک گفتار و تولید سخن، حافظه و انعطافپذیری شناختی است.
بازسازیها نشان داد که نئاندرتال‌ها دارای حداقل یک مزیت بزرگ نسبت به انسانهای امروزی بوده‌اند، مرکز پردازش تصویری مغز آنها، که به نام «لوب آوندی» شناخته می‌شود، بزرگتر از همتایان انسانی بوده‌است.
تاکنون بقایای نئاندرتال‌ها در سه غار شانیدر، غار شکارچیان بیستون، غار وزمه در زاگرس کشف شده‌است. در غار شانیدر در شمال کردستان عراق بقایای استخوانی ده نئاندرتال یافت شد که یکی از منابع اطلاعاتی مهم دربارهٔ نئاندرتالهای زاگرس و غرب آسیا محسوب می‌شوند. در غار شکارچیان در بیستون نزدیک کرمانشاه بخشی از استخوان ساعد یافت شده که دارای ویژگی‌هایی است که در استخوان ساعد انسانهای نئاندرتال قابل مشاهده‌است. در غار وزمه در نزدیکی شهر اسلام آباد غرب یک دندان آسیای کوچک مربوط به کودک نئاندرتال حدودا هشت ساله همراه با سنگواره گوشتخوارانی مثل شیر، پلنگ، کفتار خالدار و گونه های علفخوار یافت شده است. ابزارهای سنگی ساخته شده توسط این انسان‌ها در دو موزه موزه پارینه‌سنگی زاگرس و موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده‌است.