در ضلع غربی میدان نقش جهان (امام) اصفهان بنای رفیعی چشمنوازی می کند که در زمرۀ آثار ثبت شدۀ جهانی ایران به شمار می آید. این ساختمان زیبا که از جهات مختلف تعداد طبقاتش متفاوت به نظر می رسد، عمارت عالی قاپو است.
نویسندگان عصر صفوی از عالی قاپو با عنوان “دولتخانۀ مبارکۀ نقش جهان” یاد کرده اند. عالی قاپو عمارت ورودی مجموعه باغ ها و عمارت های سلطنتی در اصفهان بوده است.
این سردر رفیع و طبقاتی به دستور شاه عباس بزرگ صفوی ساخته و تا پایان دورۀ صفوی بارها بازسازی و مرمت و توسعه داده می شود.
معنی عالی قاپو
عالی قاپو عبارتی است ترکی و به معنی “درگاه متعالی و بزرگ”. در دورۀ صفوی درِ ورودی مجموعه های مهم سیاسی و مذهبی را باشکوه و مجلل می ساختند و به آن “عالی قاپو” می گفتند.
برخی گمان کردند که عمارت عالی قاپو تحت تاثیر عالی قاپوی معروف عثمانی در آسیای صغیر ساخته شده است اما وجود عالی قاپوی مجموعۀ بقعۀ شیخ صفی الدین در اردبیل که اکنون تخریب شده است و عالی قاپوی قزوین از یادگارهای دورۀ شاه طهماسب، وجود نوعی معماری سردری را در ایران عصر صفوی نمایان می سازد.
گذری بر تاریخ ساخت عمارت عالی قاپو
به استناد برخی کتاب های تاریخی هستۀ اولیه عمارت عالی قاپو به زمان شاه اسماعیل دوم در سال ۹۵۶ هجری خورشیدی می رسد. گویا در ضلع شرقی باغ نقش جهان بنای سردری را برپا می شود که بعدها در زمان شاه عباس بزرگ توسعه و گسترش می یابد.
عمارت عالی قاپو در پنج دورۀ زمانی در طول پادشاهی شاه عباس بزرگ تا پایان دورۀ صفوی ساخته می شود.
عالی قاپو در زمان شاه عباس بزرگ
شاه عباس در حدود سال ۹۷۱ خورشیدی اصفهان را به پایتختی خود برمی گزیند. او در سال ۹۸۱ خورشیدی دستور می دهد تا در قسمتی از باغی بازمانده از دورۀ تیموری و احتمالاً در تکمیل سردری که در زمان شاه اسماعیل دوم ساخته شده بود، عمارتی را بپاسازند.
در ابتدا این عمارت سردر تنها ۱۲/۵ متر ارتفاع داشته است و همزمان با ساخت و سازهای میدان ساخته می شود.
در سال ۹۸۷ خورشیدی مراسم بار عام به مناسبت بازپس گیری تبریز از عثمانی ها در این سردر برگزار می شود و احتمالا شاه متوجه می شود که به بنایی باشکوه تر و مفصل تر برای مراسم تشریفاتی خود نیاز دارد.
بنابراین در سال ۹۹۶ خورشیدی طبقاتی به بنا اضافه می شود و سردر دولتخانۀ نقش جهان به عمارتی چند طبقه برای پذیرایی از مهمانان ویژه شاه و دربار تبدیل می گردد.
در این زمان عالی قاپو در چهار طبقه و با ایوان ورودی در طبقۀ نخست و مشرف بر میدان بزرگ شهر اصفهان چشمنوازی می کند.
در طبقۀ سوم تالاری بزرگ ساخته می شود که تخت نشین شاهی می گردد تا مراسم ویژه استقبال و پذیرایی در آن برگزار شود.
شاه عباس بزرگ ارادت ویژه ای به حضرت علی (ع) امام اول شیعیان داشت. ارادت شاه عباس به حضرت علی (ع) تا آن اندازه بود که خود را “کلب آستان علی” معرفی می کرد.
شاه عباس دستور داد در ورودی آرامگاه حضرت علی را در نجف برای تبرک به اصفهان بیاورند و به جای در ورودی عمارت عالی قاپو که از سویی به مجموعۀ اقامتگاه های سلطنتی و از سویی به میدان نقش جهان گشوده می شد، نصب کنند.
در نقره و طلا
در با نقره و طلا تزئین می شود و ازآن پس مردم برای تبرک به کنار باب حضرت علی می آمدند و دخیل می بستند.
وجود ۱۱۰ توپ جنگی در روبه روی در عالی قاپو در میدان نقش جهان نیز گواه دیگری بر ارادت شاهان صفوی به حضرت علی بوده است. مطابق الفبای ابجدی نام علی با عدد ۱۱۰ شناخته می شود.
برخی گمان کرده اند که نام عمارت عالی قاپو به دلیل وجود این در است و گفته اند که این عمارت اصلا علی قاپو یعنی درِ علی بوده است و بعداً علی به عالی تغییر یافته است.
در صورتی عالی قاپو در اصطلاحات معماری و سیاسی آن زمان کاملا شناخته شده بوده است و اصولا از به کاربردن اصطلاح عالی قاپو برداشت خاصی مرتبط با ورودی مجموعه های سیاسی و مذهبی، می کرده اند.
عمارت عالی قاپو در زمان جانشینان شاه عباس بزرگ
شالودۀ عمارت قاپو باید از نخست برای بنای مرتفعی طراحی شده باشد که بتوان از ارتفاعی حدود ۱۲ متر به حدود ۳۰ متر ارتقا بیابد. گویا طراحان این سازه به تکوین بنا در طبقاتی فوقانی نظر داشته اند.
در سال ۱۰۰۳ خورشیدی درزمان شاه صفی نوۀ شاه عباس بزرگ طبقۀ دیگری به بنا اضافه می شود که بزرگترین تالار عالی قاپو در آن طراحی می گردد. تزئینات این تالار از منحصربه فرد تزئینات عصر صفوی به شمار می آید. گچبری های آسمانه تالار به شکل ظرف و صراحی است. این تالار با نام اتاق موسیقی شناخته می شود.
عالی‌قاپو در زمان شاه عباس دوم
در زمان پادشاهی شاه عباس دوم سه طبقه از عمارت عالی قاپو به سوی میدان پیشروی می کند. به صورتی که نخست در سال ۱۰۲۲ برای آنکه چشم انداز بهتری بر میدان ایجاد شود، موازی با دو طبقۀ نخست، بنای دوطبقه ای با در ورودی به سمت میدان ساخته می شود و از پشت بام این بنای دوطبقه که کاملا به بنای قبل الحاق شده و به آن چسپیده بود به عنوان تراس طبقۀ سوم استفاده می شود.
حوضی از جنس مس برای این تراس ساخته می شود و برای رساندن آب به طبقۀ سوم تاسیساتی در سمت شمالی عالی قاپو ساخته می شود.
در سال ۱۰۲۳ تراس طبقۀ سوم به ستاوندی با ۱۸ ستون تبدیل می گردد. سقفی زیبا با تزئینات شایسته برای آن درنظر گرفته می شود. هریک از ۱۸ ستون این ستاوند تنۀ یک درخت چنار بودند.
ازاین پس تا پایان دورۀ صفوی ستاوند ۱۸ ستون، تالار شاه نشین طبقۀ سوم و اتاق موسیقی طبقۀ آخر به مکانی برای پذیرایی از مهمانان سلطنتی، تاجران و بازرگان خارجی و سفیران و نمایندگان کشور دیگر تبدیل می شود.
در زمان شاه عباس دوم پلکان عالی قاپو به دلایل کاربری و امنیتی تغییر می کند و به شکل امروزی در می آید. پلکان امروزی عالی قاپو نشان از مهندسی ویژه ای داشته است که برای تامین امنیت شاه و درباریان به کار گرفته بودند.
مهندسی ویژۀ پلکان عمارت عالی قاپو در مقاله ای دیگر معرفی می گردد.
تزئینات عالی قاپو:
تزئینات عمارت عالی قاپو از ارزشمند ترین یادگاری های هنر عصر صفوی است.
نقاشی های طبقۀ سوم را به رضا عباسی و شاگردانش نسبت می دهند. در این نقاشی ها تک نگاره هایی از زنان و مردان آن دوره به تصویر کشیده شده است.
نگاره هایی از مردان و زنان فرنگی را نیز به سر روبرت شرلی، مستشار انگلیسی دربار شاه عباس بزرگ نسبت می دهند.
