آشنايي با نام اوزان عروضي به روشي ساده
در درس عروض، يكي از مهم‌ترين و البته دشوارترين مباحث كه حتماً در كنكور سراسري داراي سؤال خواهد بود؛ نام بحور و اوزان عروضي است كه بسياري از دانش‌آموزان رشته‌ي انساني در به‌خاطر سپاري اين نام‌ها دچار اشكال هستند. اما اگر نام اوزان را با توجه به فلسفه‌ي نام‌گذاري هر كدام به خاطر بسپاريد، كار بسيار آسان خواهد شد؛ اگر باور نداريد، حتماً اين مطلب را بخوانيد!!
يك نكته‌ي مشترك:
در نام اوزان، مسدس (٦تايي)، مثمن (٨تايي) با توجه به تعداد اركان موجود در بيت تعيين مي‌گردد؛
مثال: «مفتعلن مفتعلن فاعلن» در يك مصراع = ٣ ركن؛ پس در كل بيت = ٦ ركن (مسدس)
مثال: «فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن» در يك مصراع = 4 ركن؛ پس در كل بيت = 8 ركن (مثمن)
فاعلاتن = بحر رمل
1. هركجا كه در تقطيع با اركان «فاعلاتن» يا «فعلاتن» مواجه بوديم؛ نام وزن عروضي با «رمل» آغاز مي‌شود.
2. «سالم» جايي در نام وزن وجود خواهد داشت كه وزن، از تكرار «فعلاتن» يا «فاعلاتن» بدون هيچ‌گونه تغييري حاصل شده باشد. (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن = رمل مثمن سالم)
3. «مخبون» جايي به كار مي‌رود كه به‌جاي «فاعلاتن» با ركن «فعلاتن» مواجه باشيم.
مثال: فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن = رمل مثمن مخبون
4. «محذوف يا مقصور» جايي به كار مي‌رود كه ركن آخر مصراع، به‌جاي «فاعلاتن»، «فاعلن» و يا به‌جاي «فعلاتن»، «فعلن» باشد؛ يعني هرگاه، يك هجا از آخرين ركن كم شده باشد.
مثال: فاعلاتن فاعلاتن فاعلن = رمل مسدس محذوف (مقصور)
توضيح اضافه!
ما مي‌دانيم كه هجاي آخر مصراع مي‌تواند كشيده يا كوتاه باشد، اما مطابق اختيارات وزني، هجاي پاياني همواره بلند محسوب مي‌شود. اما در عروض سنتي ميان هجاي كشيده و بلند اندكي تمايز قايل مي‌شوند؛ و نيز گفتيم كه اگر يك هجا از پايان آخرين ركن، حذف و كم شود؛ عبارت «مخبون يا محذوف» را در نام وزن عروضي به كار مي‌بريم؛
بنابراين؛ در عروض سنتي، حذف هجاي كشيده را «مقصور» و حذف هجاي بلند را «محذوف» مي‌دانند.
شما برمبناي كتاب درسي و براي كنكور «مقصور» و «محذوف» را معادل و مترادف هم قرار دهيد و تمايزي ميان آن‌ها قايل نشويد!! اين هم يك كمك ديگه جهت آسان‌سازي عروض!
حالا با توجه به مطالب بالا، نام اوزان گروه اول و دوم را به آساني فراگرفته‌ايد:
اوزان گروه يك:
1. فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن = رمل مثمن سالم؛
رمل است؛ زيرا داراي ركن «فاعلاتن» است.
مثمن است؛ زيرا در هر مصراع ٤ ركن و در كل بيت ٨ ركن دارد.
سالم است؛ زيرا «فاعلاتن» در آن از هر تغييري مصون مانده است.
2. فاعلاتن فاعلاتن فاعلن = رمل مسدس محذوف (مقصور)
رمل است؛ زيرا داراي ركن «فاعلاتن» است.
مسدس است؛ زيرا در هر مصراع ٣ ركن و در كل بيت ٦ ركن دارد.
محذوف است؛ زيرا ركن پاياني آن، يك هجاي خود را از دست داده و به‌جاي «فاعلاتن» به «فاعلن» تبديل شده است.
اوزان گروه دو:
1. فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن = رمل مثمن مخبون؛
رمل است؛ زيرا داراي ركن «فاعلاتن» است.
مثمن است؛ زيرا در هر مصراع 4 ركن و در كل بيت 8 ركن دارد.
مخبون است؛ زيرا اركان آن به‌جاي «فاعلاتن» از «فعلاتن» ساخته شده‌اند.
2. فعلاتن فعلاتن فعلاتن = رمل مسدس مخبون محذوف (مقصور) ؛
رمل است؛ زيرا داراي ركن «فاعلاتن» است.
مسدس است؛ زيرا در هر مصراع ٣ ركن و در كل بيت ٦ ركن دارد.
مخبون است؛ زيرا اركان آن به‌جاي «فاعلاتن» از «فعلاتن» ساخته شده‌اند.
محذوف است؛ زيرا ركن پاياني آن، يك هجاي خود را از دست داده و به‌جاي «فعلاتن» به «فعلن» تبديل شده است
اگر مايل هستيد؛ نام ساير اوزان و بحور عروضي را به اين سادگي فرابگيريد؛ مطلب را در روزهاي آتي نيز دنبال كنيد.
